شەماڵ بارەوانی

تیرۆری سیاسی لەئیسلامدا، کتێبێکی قەبارە مام ناوەندی (١٤٣)لاپەڕەیی (هادی ئەلعەلەوی) نوسەرو بیرمەندی کۆچکردووی بەڕەگەز عیراقیە.

نوسەر لەو کتێبەیدا، باس لەبیرۆکەیەکی مەترسیناک و دیاردیەکی قێزەون دەکات، ئەویش دیاردەی تیرۆری سیاسییە، ئەو دیاردە بۆگەنەی مرۆڤە بیرتەسک و ترسنۆک و دەمارگیرو دواکەوتوو ناشارستانی و شکستخواردوو و دیکتاتۆرەکان پەنای بۆ دەبەن و لەدژی نەیارەکانیان بەکاری دێنن! بەتایبەتی  توندئاژۆکان و گرووپە پەڕگیرو مەزهەبی و فۆندەمێنتالیستەکان،کە چەندین کەسیان لەسەردەمی کۆن و نوێدا تیرۆرکردووە، لەسەردەمی نوێ و لەسەردەستی ئیسلامی سیاسی، لەوڵاتی میسر نموونەی: ئەحمەد ماهیر:سەرۆک وەزیرانی میسر، لەساڵی١٩٤٨، لەلایان ڕێکخراوی ئیخوانولمسلیمین، قازی: ئەحمەدخازنەدار لەساڵی١٩٤٨، هەر لەیان ئیخوانولمسلینەوە،سەرۆک وەزیران:مەحمود فەهمی نوقراشی لەهەمان ساڵ و دیسان لەلایان ئیخوانولمسلمین.
 ئەنوەر سادات سەرۆکی میسرساڵی ١٩٨١، فەرەج فۆدە بیرمەندو نووسەر لەساڵی١٩٩٢، نەجیب مەحفوز، نووسەرو ڕۆماننووسی کۆکچردوو لەساڵی١٩٩٥،هەوڵی تیرۆرکردنی دراو بە چەقو هێرشی کرایەسەرو پەڵاماردراو بریندارکرا لەسەر نوسینی ڕۆمانی (منداڵانی گەرەک)، چەندین هەوڵی ترو تیرۆرکردنی تر، لەو وڵاتەو وڵاتانی تردا لەلایان گروپ و حیزبە  ئیسلامی سیاسیە فۆندەمێنتالیست و ڕادیکاڵەکان ..
ئەو ڕادیکاڵ و فۆندەمێنتالیستانەی، جگە لەزمانی چەک و تیرۆر و تۆقاندن، لەهیچ زمانێکیتر تێناگەن، ئەو توندئاژۆیانەی ژیان کاوڵ و وێران دەکەن لەپێناو مردن، ژیانی ئێره بەدۆزەخ دەکەن، لەپێناو بەهەشتی ئەو دیو، مرۆڤەکان دەکەن بەپردی پەڕینەوەو سیرات، بۆ گەیشتن به حۆری و غیلمان و شەڕابی تەهورو چێژو ڕابواردن و خۆشیەکانی ئەولا!
دەسپێک بەرلەوەی بەکورتی و بەکوردی ڕانانێکی کورت بۆ کتێبەکەی هادی عەلوی بکەین و باس لەتیرۆری سیاسی بکەین، لەئیسلامداو سەبارەت بەم باس و خواسەوە، لاپەڕەکانی کتێبی«تیرۆری سیاسی لەئیسلامدا». هەڵبدەینەوەو بابەتەکە شەن و کەوبکەین و بەڵگەکان و نموونەکان لەبارەی ئەم تیرۆرە سیاسیەی ناو هەناوی مێژووی ئیسلام بخەینەڕوو،
پێم باشە سەرەتا ئاماژە بۆ خاڵێک بکەم، ئەویش ئەمەیە کە
دیاردەی تیرۆری سیاسی، یاخود تیرۆر بەشیوەیەکی گشتی ،لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، مێژوویەکی کۆن و کەوناری هەیەو بەتەنها تایبەت نییە بە سەردەمێک و برگەیەکی تاریخی دیارکراو، یاخود شارستانیەتێک و مێژووی گەلێک و ئایین و نەتەوەیەک، بەپێی ئایینەکان و میتۆلۆژیاکان بێت،تیرۆر لەگەڵ یەکەم هەنگاوی دابەزینی مرۆڤ ،لەبەهەشتەوە بۆ ئێرەو لەگەڵ یەکەم پێ خستنە سەر زەوی ئادەمەوە، دەست پێدەکات و یەکێک لەدوو کوڕەکەی ئادەم ، ئەوەکەیتر تیرۆردەکات( قابیل، هابیل دەکوژێت)،کەواتە بەپێی ئەو تێگەیشتن و میتۆلۆژیایەبێت، کە ئادەم بە یەیەکەم قۆناغی ژیانی بەشەریەت دادەنێن، دەتوانین بلێین تیرۆر لەگەڵ دەستپێکی کاروانی ژیان و  مرۆڤایەتی و ، سەرەتای گەشەسەندنی شارستانییەتدا، هاوەڵێتی و هاودەمی مرۆڤی کردووە،هەموو شتارستانیەت و  سەردەمە مێژووییەکان، کەم و زۆر، بەشیخۆی تیرۆر،یاخود تیرۆری سیاسی تێدا هەبووە،لەگەڵ پەرەسەندنی شارستانیەت و بەرەو پێشڤەچوونی ژیان و پێشکەوتنی زیاتری کۆمەڵ و ژیار و درووستبوونی دەسەڵاتی سیاسی و دەوڵەت و هەرێم و مەمالیک و مێرنشینەکان ، دیاردەی تیرۆری سیاسیش سەری هەڵداوە،بە هۆکارو پاڵنەری جۆر بەجۆر، تیرۆر لەپێناوگەیشتن بەدەسەڵات،یاخود لەپێناو مانەوە لە دەسەڵات، تیرۆرکردن لەپێناو بەرژەوەندیەک، تیرۆر لەپێناو ئایین و ئایدیۆلوجیاو ئایدیایەکی دیاریکراو، تیرۆرکردنی بۆچونی جیاواز، تیرۆرکردنی ئازادیەکان، تیرۆرکردنی ڕۆژنامەنووس و نووسەرو قەڵەمە ئازادەکان..تاد
مێژووی ئیسلامیش وەک بەشێک لەو مێژووە دوورو درێژەی مرۆڤ، که ژیان پێیدا تێپەڕیوەو لەسایەیدا ئەزمون کراوەو مرۆڤایەتی بەناوتۆنێڵەکەیدا ڕۆیشتووە، یەکێک لەمێژووە هەرە ناشیرینەکانی بوونی بەشەریەتە، مێژووەک تیرۆر ڕەگ و ڕیشەی خۆی تێدا داکوتیوەو پڕیەتی له تاوان و لادان و ئەشکەنجەو داگیرکرکاری و تاڵان و فەرهود و بەکەنیزەکردن و بە کۆیلەکردنی مرۆڤ و جەنگ و کوشتن و تیرۆر،
ئەو مێژووەی پێکهاتووە لەزنجیرەیەکی بەردەوام، لەتیرۆری سیاسی و توندو تیژی و خوێن ڕشتن و کوشتن و کودەتاو پیلان و یەکتری لەناوبردن و پاکتاوکردن و سەرکوتکردن و دیکتاتۆریەت و وێرانکردن.
ئەو مێژووەی بە تڕێڵە مێکابی بۆ بکەیت و بەساڵان دابنیشیت مۆنتاژی بۆ بکەیت و هەوڵی پەردەپۆشکردنی قێزەونیەکانی و جوانکردنی ناشیرینیەکانی بدەیت، بۆت ناکرێت، مێژووەیەکی هێندەو بێ ئەندازە ناشرین و لێوان لێوە لەتوندوتیژی، مێژووەک، بۆنی باروت و خوێن و خویزاو جەنگ و داگیرکاری و کاوڵکاری و تیرۆری لێ دێت.
ئەو مێژووەی زۆر چەواشەکارانە، وەکو پەپولەیەک و مانگی چواردەشەو ،یاخود بوکێکی ئارایشتکراو، پیشانی ئێمە مانان دراوەو دیوە ڕاستەقینەکەی و لایەنە دزێوەکەی ،زۆر فێڵبازانە،هەمووی شاردراوەتەوەو پەردەپۆشکراوە.
ئەو مێژووەی کردەی تیرۆری سیاسی یەجگار زۆر و لەئەژمار نەهاتووی بەخۆیەوە بینیوە،لەلایەن سەرکردەو خەلیفەو والی و ئەمیرو حاکم و قازیەکان و سەحابەو ئالو بەیت و ڕاشدی و ئەمەوی و عەباسی و هەموو ئەوانەیتری دوای ئەمان و بەدرێژایی حوکمی خەلافەتی ئیسلامی و بوونی حوکمی ئیسلامی و دەولەتی سیوکراتی ئیسلامی و لەنێوان هەموو چین و توێژەکانەوە،تەنانەت هەوڵدراوە خودی پەیامبەری ئیسلامیش، بەژار تیرۆربکرێت، جا وەک ئاماژەمان بۆی کرد، لەپێناو دەسەڵات بووبێت،یا لەسەر ڕەخنەگرتن و بۆچوونی جیاوازو ئایینی جیاواز، یاخود بۆ تەڵەسەندنەوەو بۆ سەروەت و سامان و هەر هۆکارێکیتر بووبیت.
تیرۆری سیاسی لەئیسلامدا، توێژینەوەو لێکۆڵینەوەیەکه، لە مێژووی تیرۆری سیاسی لە مێژووی ئیسلامدا، سەبارەت بە هەموو ئەو کەسانەی کە لەناو ئەو مێژووەدا تیرۆرکراون،
لە«تیرۆری سیاسی لەئیسلامدا».
بە پشت بەستن بە چەندین کتێب و سەرچاوەی مێژوویی ئیسلامی مێژوو نووسە ئیسلامیەکانی وەکو:
ابن خلکان-وفیات الٲعیان،العسقلانی -الدرر الكاملە، نهج البلاغە، ابن الاپیر- الكامل فی التاریخ،  تاریخ الگبری،ابن الجوزی -سیرە عمر عبدالعزیز ، مسعودی ،  یعقوبی، ابن العماد الحنبلی-شژرات الژهب فی أخبار من ژهب، العقد الفرید- ابن عبد ربە،گبقات ابن سعد. البلاژری- أنساب اڵاشراف ، بن أبی أصیبعە-عیون اڵانبا‌و فی گبقات اڵاگبا‌و ،ابن عساكر- تهژیب تاریخ دمشق الكبیر، الدینوری -اڵاخبار الگوال ، ابو یوسف-الخراج، ابو حیان التوحیدی - البصائر والژغائر، ..تاد.
هادی عەلوی لەشێوەی پانۆرامایەکی مێژوویی تیرۆرکردن لەمێژووی ئیسلامی، لەسەردەمی نەبەوی، ڕاشدی، ئەمەوی، عەباسی، لەتورکیا تاکو ئیسپانیا، ئەوەی عەرەب دوای ئەوەی بەناوی فتوحاتەوە داگیری دەکەن و ناوی دەنێن(ئەندەلوس) دەخاتەڕوو قسەو باسیان لەبارەوە دەکات.
 نووسەر لەبەشی یەکەمی کتێبەیدا بە تیرۆرکردنی سیاسی موعارەزەو نەیاران، لەسەردەمی سەرەتای ئیسلامدا دەستپێدەکات،باس لەتیرۆر دەکات لەسەردەمی نەبەویدا، بەپێی سەرچاوە مێژوویەکانی ئیسلامی دەتوانین بڵێین لەسەردەمی نەبەویدا، یانزەجار هەوڵی تیرۆرکردن دراوەو  لەم یانزەیەش،دەیان سەرکەوتوبوون و دانەیەکیشیان شکستی هێناوە(هەوڵی تیرۆرکردنی ئەبو سوفیان)پێش موسڵمان بوونی.
تیرۆرکردنەکانیش بەشێوەیەکی گشتی هەمووی ئاڕاستە هەموو ئەوانەکراوە، کە پێیان دەگوتن هاوبەشدانەر(مشرک)،یاخود شاعیرو کەسایەتی و سەرکردە جوەکان بوون و لەدیارترینیانیش
لەنموونەی تیرۆرکردنی(کەعبی کوڕی ئەشرەف، سەلامی کوڕی ئەبی ئەلحوقیق،عەسمای کچی مەروان،ئوم فرقە، ئەبو عەفەک،خالدی کوڕی سوفیان، قەیسی کوڕی ڕفاعە ، ئیبن سونەینە، عەبهەلە-ئەسوەدی عەنسی،).
هادی عەلەوی لە«تیرۆری سیاسی لەئیسلامدا» دواترو لەبەشی دووەمدا. دێتە سەر تیرۆری سیاسی لەسەردەمی ڕاشدین و چوار خەلیفە ڕاشیدینەکە،و باس لەچوارکردەی تیرۆری سیاسی دەکات، لەو سەردەمەدا، سێیان لەنێوخۆو بەدەستی موسڵمانان خۆیان و دانەیەکیشان بەدەستی دەرەکی، دوو خەلیفەو هاوەڵێکی پەیامبەرو سەرکردەیەکی شیعی، نووسەر باس لەتیرۆرکردنی (سەعدی کوڕی عوبادە)، کەسایەتیەکی ئەنساری و سەرکردەی خەزرەجی، نەیاری قوڕەیش و ئەوسیەکان، لەلایان عومەرەوە دەکات، بەهۆی هەڵوێستی سەعدەوە لەبارەی خیلافەتەوەو،ناڕەزایەتی و دژایەتی کردنی بۆ بوونی ئەبوو بەکر بەخەلیفە، سەعد هەرگیز دانی بەو خەلافەتەی ئەبوو بەکر دانەناو بەژداری هیچ یەکێک لەو چاڵاکی و جەنگانەشی نەکرد، کە ئەبو بەکر دوای بوونی بەخەلیفە لەناوەوەو دەرەوەدا بەرپایکردن، چونکە ئەو خۆی بەشایەنی پۆستی جێ نشینی و خەلیفایەتی بۆ پەیامبەر ئیسلام دەزانی، بۆیە لەو سۆنگەیەوە، دوای شکستی هەوڵەکەی لەبوون بەخەلیفە، ئەو بەگۆشەگیری و دوورە پەرێزی لەماڵەوە مایەوە، تەنانەت بەژداری نوێژی بەکۆمەڵیشی  نەدەکردو لەماڵەوە، بەتەنها نوێژەکانی ئەنجام دەداو لەدەرفەتێک دەگەرا، بۆ ئەوەی لەشاری مەدینە بڕوات، تاکو ئەوکاتەی عەرەکان شامیان، کۆڵۆنی و داگیرکردو ڕۆیشت لەوێ ،لەشاری حۆران ئاکنجی بوو، عەلەوی لەڕێگەی کۆمەڵێک سەرچاوەی ئیسلامیەوە باس لەوەدەکات، کە لەساڵی١٤ی کۆچیەوە ، عومەر کەسێک ڕادەسپێرێت،تاکو تیرۆری سەعد بکات، چونکە هێشتا ئامادە نییە، بەیعەت و بەڵێن بە خەلیفە بدات و دان بەخەلافەتی خەلیفەی موسڵمانانان دابنێت، ئیتر بەو شێوەیە تیرۆردەکرێت!
پاشان تیرۆرکردنی خەلیفەی موسڵمانان( عومەری کوڕی خەتاب)لەسەردەستی فەیرۆزی دەیلەمی (أبو لۆلۆە)ی زەردەشتی .کە،کۆیلەو دەست بەسەرداگیراوی (موغەیرەی کوڕی شوعبە)بوو. لەتۆڵەی کەوتنی ئیمپڕاتۆری ساسانی بەڕەگەز کوردەکان لەسەردەستی عەرەبەکان، نووسەر باس لەوە دەکات، بە شەش خەنجەر،یان سێ، گێڕانەوە،هەیە دەڵێت سێ خەنجەربوو، وەک ئاماژەیەک بۆ تۆڵەو هێمایەک بۆ دروشمەکەی ئایینی زەردەشتیەت و مانەوەی ئایینەکەو خۆڕاگری زەردەشتیەکان، کەئایینی فەیرۆزی دەیلەمیش بووە،(بیری چاک، کرداری چاک و ڕفتاری چاک،)!
نوسەر باس لەوە دەکات، کە چۆن لەشاری مەدینە، کاتێک فەیرۆز کچان و ژنانی هاوئایین و هاو زمانی خۆی دەبینێت،وەک چۆن خۆی کراوە بەکۆیلە، ئەمانیش کراونەتە کەنیزە، دڵی قرچەدەکات و ئاهو ئەفسوس دەکێشێت و بەچاوی پڕ لەفرمێسک و گەرووی پڕ لەگریانەوە،دەست بەسەر سەری ئەو منداڵانە دادێنێت، کەعەرەبەکان لەشاڵاوی فتوحات(داگیرکاری)لەگەڵ دایکەکانیان، کەکردوویانن بەکەنیزەو دەستکەوت، لە دوای داگیرکردنی خاکی کوردەکان و کەوتنی ئیمپڕاتۆری ساسانیەکان، لەگەڵ خۆیان هێناویانن.
پاشان نوسەر باس لە تیرۆرکردنی (علی کوڕی ئەبی تالب)دەکات لەسەردەستی گرووپی خەواریجەکان، ئەو خەواریجانەی کە خەلیفەی سێیەم(عوسمان)یان کوشت و عەلی یان کرد بەخەلیفە لەشوێنیدا، دووبارە ئێستا وا خۆیشی دەکوژن و تیرۆری دەکەن!
خەواریجەکان، پیلانێک دادەڕێژن تاوەکو  معاویەی کوڕی سوفیان و عەمری کوڕی عاس و عەلی کوڕی ئەبی تالیب لەیەککاتدا، پێکەوە تیرۆربکەن، وەلێ پیلانی تیرۆرکردنی موعاویەو عەمر شکست دێنێت و سەرناگرێت ،تەنها عەلی دەکەوێتە داوەو تیرۆردەکرێت، ئینجا عەلەوی باس لەتیرۆرکردنی(مالیکی کوڕی ئەلئەشتەر)، قوربانی ناکۆکی نێوان عەلی وموعاویه،
سەرکردەی چەکدارو شیعەو لەبەرەو لایانگری عەلی کوڕی تالیب و نەیارو دژی موعاویەی کوڕی سوفیاندەکات، ئەو پیاوەی عەلی بۆ پۆستی والیێتی ویلایەتی میسر ڕایسپاردو  لەدژی ئەم بڕیارە عەلی ، لەلایەن موعاویەی کوڕی ئەبو سوفیان و بەپیلانی ئەوەوەو لەڕێگەی ژەهراوی کردنی خواردنەکەیەوە تیرۆرکرا.
موعاویه یەکێک لە سیفەتەکانی ئەوەبوو، هەرکەسێکی بە مونافیس و مەترسی بۆ سەردەسەڵاتی خۆی بزانیبوایە، هەوڵی تیرۆرکردن و پاکتاوکردن ولەناو بردنی دەدا.
ئینجا نووسەر لەبەشی سێیەمدا، دێتە سەر باسکردن لەتیرۆری سیاسی سەردەمی ئەمەویەکاندا، تیرۆرکردنی (حەسەنی کوڕی عەلی)، لەسەردەستی هاوسەرەکەی(جەعدەی کچی ئەشعەسی کیندی)  بە ئیعازی موعاویەی کوڕی ئەبو سوفیان، حەسەن، ئەو پیاوەی بۆ مەعاویە تەنازولی کرد، لەخەلافەت و بەوەیش ناسراو بوو،کەزۆر پرۆسەی هاورسەگیری پێک هێناوەو زۆر بەزوییش لێیان جیادەبوویەوە.
ئینجا تیرۆرکردنی (عومەری کوڕی عەبدولعەزیز)و کوڕەکەی (عەبدولمەلیک)،، هەروەها نوسەر باس لەکۆمەڵێک کەسیتر دەکات، کە لەسەردەمی ئەمەیەکاندا، تیرۆرکراون، لەوانە:عەبدولڕەحمانی کوڕی خالید، موعاویەی کوڕی یەزیدی موعاویه، یەزیدولناقیس- یەزیدی کوڕی وەلیدی کوڕی عەبدومەلیک، مەروانی کوڕی حەکەم ، عەلی کوڕی حوسێن و کوڕەکەی (موحەمەدولباقرو..تاد.
پاشان نووسەر لە«تیرۆری سیاسی لەئیسلامدا».و لەبەشی چوارەمدا باس لەقۆناغێکیتر دەکات، ئەویش تیرۆری سیاسیە لە سەردەمی عەباسیەکانداو باس له تیرۆرکردنی (عەلی ئەلریچای کوڕی موسای کازم)، وەلی عەهدو جێ نشینی مەئمون دەکات، پاشان لە تیرۆری گرووپی ئیسماعیلیەکان بەسەرپەرشتی(حەسەنی کوڕی سەباح) کە حەشیشیەکان ناسراو بوون دەدوێتز
ئینجا تیرۆرکردنی ئیدریسی کوڕی عەبداللەی سەرکردەی چەکداری ڕاپەڕیو لەدژی دەسەڵاتدارێتی عەباسیەکان، تیرۆرکردنی عەلی کوڕی ئەلفەزل، تیرۆرکردنی ئەبو سەعید الجەنابی، تیرۆرکردنی(توتوش و بوری) هەردووک کوڕەکەی (ئەلەب ئەرسەلان)ی سوڵتانی سلجوقیەکان، لەلایان (زومرەد)ی دایکیانەوە، بە ژەهراویکردنی  خواردنەکانیان، تیرۆرکردنی مقتدر باللەی عەباسی، ئامربیئەحکامواللەی خەلیفەی فاتیمی، موعیدی کوڕی زاید،شازادە ئاق سەنگەری سەلجوقی، نیزامولمەلیک و کوڕەکەی (فەخرولمەلیک)، سوڵتان ئیسماعیلی کوڕی فەرەج و ..تاد.
لەکۆتاییدا ماوە بڵێم: ئەوە ڕانان و خوێندنەوەیەکی کورت بوو بۆکتێبی «تیرۆری سیاسی لەئیسلامدا». نمونەوکان و چیرۆکەکان هێندە زۆرن، سەبارەت بە تیرۆری سیاسی لەمێژووی ئیسلامیدا،کورد وتەنی لەبن نایەن و ئەوە مشتێک بوو لەخەروارێک و ئەفسوس سنورداری و بەرتەسکی و بچوکی مەودای ئەو نووسینەکورتە دەرفەتی ئەوەمان پێنادات بەدرێژی بیانخەینەڕوو و لەسەریان بدۆین! بۆیە من لێرەوە کۆتایی پێدێنم و ئەوەیتر بۆ خوێنەر خۆی جێ دێڵم، ئەو خوێنەرەی عەودالی حەقیقەت و گەیشتن بە ڕاستیەکان و پەردەلادان لەسەر ڕووی چەواشەکاریەکانە، با بڕوات ئەو کتێبە بەنرخ  بەهادارەی«تیرۆری سیاسی لەئیسلامدا» بخوێنێتەوەو بەچاوەکانی خۆی حەقیقەتەکان و نموونە حاشاهەڵنەگرەکان و بەڵگە زۆر بەهێزەکان، سەبارەت بەو پرسی تیرۆری سیاسی لەئیسلامدا. ببینێت.