ئەو بارودۆخەى کە ئێستا هەرێمى کوردستان و عێراق و ناوچەکە پێیدا تێدەپەڕێت پێویست دەکات خولى شەشەمى پەرلەمانى هەرێمى کوردستان ڕۆژێک زووتر کۆ بێتەوە چونکە کۆمەڵێک ئەرک چاوەڕێى ئەم خولەى پەرلەمان دەکات، لە سەرووى هەموویانەوە پەسندکردنى دەستوورێک بۆ هەرێم.

پڕۆژەى دەستوورێکی تایبەت بۆ هەرێمی کوردستان لە کۆتایى ساڵی 1992 ئامادەم کردبوو، کە پاشتر دەستەیەکى قانوونى بە ناوى (دەستەی قانوونی باڵا) پێیداچوویەوە و پەسەندى کرد و بە شێوەێکی ڕەسمی خستیە بەردەستی حکوومەتی هەرێم و پەرلەمانی هەرێمى کوردستان، بە ئومێدی تەماشاکردنی لە لایەن (لێژنەی قانوونی) لە پەرلەمان. بەڵام لەبەرئەوەى باری سیاسی لەو سەردەمە باش نەبوو، هێزەکانی ڕژێم هەڕەشەی ئەوەیان دەکرد ناوچە ئازادکراوەکانى هەرێم داگیربکەنەوە و فڕۆکە سەربازییەکانی ئەمریکا و بەریتانیا کە لە تورکیاوە ئاگاداری ناوچەکەیان دەکرد، دژی چەسپاندنی کیانێکی سیاسی بوون بۆ ئەو بەشە ڕزگارکراوەى کوردستان. ئەو پڕۆژە دەستوورەی ئامادەکرابوو زیاتر لە دە ساڵ لێی نەپێچرایەوە. لەو ماوەدا کەسانێکی زۆر لە ناوەوەو لە دەرەوەی کوردستان داوای دانانی دەستووریان دەکرد بۆ ئەو بەشە ڕزگار کراوەی کوردستان.

لە مانگی تشرینی دووەمی 2002 پەرلەمانی کوردستان پڕۆژەی دەستوورێکی پەسەندکرد، بەڵام وەک (پڕۆژە) مایەوە، بەندەکانی لەسەر بنەمای پڕۆژەکەى ساڵی ١٩٩٢ داڕێژرابوون، بەڵام کەم و کورتیشی تێدابوو.

لە نیسانی ساڵی 2003 ڕژێمی بەعس ڕووخا، پاش ساڵێک "قانوونی بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ ماوەی گواستنەوە پەسەندکرا".  ئەو پڕۆژە دەستوورەی لە مانگی تشرینی دووەمی 2002 پەسەندکرابوو کەم و کورتی تێدابوو نەدەگونجا لەگەڵ باری تازەی عێراق وهەرێمی کوردستان، بۆیە پێشنیازی چاوگێڕانەوەم بەو پڕۆژەیە کرد، لە سەرەتای مانگی تشرینی یەکەمی 2003، لەگەڵ لێژنەی قانوونی لە پەرلەمانی کوردستان کەوتینە چاوگێڕانەوە بەو پڕۆژەیە، پاش چەند کۆبوونەوەیەک، لە 22ی کانوونی یەکەمی هەمان ئەو ساڵە پڕۆژەیەکی چاککراو ئامادەکراو خرایە بەردەستی سەرۆکایەتی پەرلەمانی هەرێمی کوردستان، بەڵام هیچ کارێکی لەسەرنەکرا.

قانوونی بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ ماوەی گواستنەوە، لە ماددەی 53دا سیستەمی فیدراڵی بۆ عێراق قبوڵ کردبوو و دانی بە هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی ئەو سنوورە ئیدارییەی لە 19ی ئاداری 2003 لەژێر دەسەڵاتی حکوومەتی هەرێم بوو نابوو. لە بەندی 54ی هەمان ئەو قانوونەدا داننرابوو بە دەزگاکانی هەرێم، بە تایبەت حکومەت و پەرلەمان و دەزگاکانی دادوەریی، بۆیە پەرلەمانی کوردستان دەیتوانی بەردەوام بێت لەسەر جێبەجێکردنی ئەرکەکانی وەکو قانووندانان و دەستکاریکردنیان تا ئەو دەمەی دەستوورێکی هەمیشەیی بۆ عێراق پەسەند دەکرێت. پەرلەمانی هەرێمی کوردستان لەو ماوەدا چەند قانوونێکی پەسەندکرد و جێبەجێکران لە لایەن دەزگاکانی هەرێمەوە. قانوونی کاتی بەڕێوەبردن چەند مەرجێکی دانابوو دەبوو ڕەچاوبکرێن لەلایەن پەرلەمانی هەرێم لەکاتی دانانی قانوونی تازەدا.

ئەو مەرجانە لە بەندی 25 و پەرەگرافی (د) بەندی (43)ی هەمان ئەو قانوونە ئاماژەیان بۆ کرابوو. کەواتە پەرلەمانی هەرێم دەیتوانی هەموو جۆرە قانوونێک پەسەند بکات، بە مەرجێک پێچەوانەی ئەو دوو بەندە نەبن، کە تایبەت بوون بە سیاسەتی دەرەوە و داکۆکی کردن لە عێراق و دامەزراندنی هێزی چەکداری. هەر لەو دوو بەندەدا دەسەڵاتی دی بە حکوومەتی ناوەند درابوو کە پەیوەندییان بە داڕشتنی سیاسەتی دارایی گشتی و دەرهێنانی دراو و ڕێکخستنی گومرگ و بازرگانی لەگەڵ دەرەوە و دانانی بودجەی گشتی بۆ عێراق بوون، لەگەڵ ئەو کارانەی پەیوەندییان بە بانکی ناوەندییەوە هەیە، هەروەها کاروباری ڕێکخستنی (مەقاییس و ئەوزان). لەبارەی سامانە سرووشتیەکانەوە، سامانی هەرێم و ناوچەکانی دیکەی عێراق، دەرهێنانیان دەبوو بە هاوکاری و سەرپەرشتی دەزگاکانی حکوومەتی ناوەند بێت. کاروباری پەیوەندیدار بە دەوڵەتنامە (جنسیە) و بێگانە و پەناهەندە، ئەوانیش لە دەسەڵاتەکانی حکوومەتی ناوەند بوون.  لەو پڕۆژە دەستوورەی بۆ هەرێمی کوردستان ئامادەکرابوو، هەموو ئەو دەسەڵاتانە بە حکوومەتی ناوەند درابوون، بەڵام دەسەڵاتێکی زۆریش بە دەزگاکانی هەرێمی کوردستان درابوون، بۆیە دەبوو ڕێکبخرێن و شێوەی بەکارهێنانیان دیاری بکرێت لە دەستووری هەرێمی کوردستاندا.

پەسەندکردنی دەستوور بۆ هەرێمی کوردستان لەلایەن پەرلەمانی هەرێمی کوردستانەوە لە دەسەڵاتی خۆی دابوو، چونکە ئەو پەرلەمانە هەتا بە پێی قانوونی کاتی بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق، ئەو مافانەى پێ درابوو و دیتوانی بە قانوون پەسەندیان بکات تا ئەو ڕۆژەی دەستووری هەمیشەیی بۆ عێراق پەسەند دەکرێت، بە مەرجێک بە پێچەوانەی بەندی 25 و پەڕەگرافی (د)ی 43 نەبن.  

بۆچوونێکی تر هەبوو پێی باش بوو پەسەندکردنی دەستوور بۆ هەرێمی کوردستان دوابخرێت بۆ پاش پەسەندکردنی دەستووری هەمیشەیی عێراق. ئەم بۆچوونە هۆیەکەی سیاسی بوو نەک قانوونی، چونکە سەرچاوەکەی باری سیاسی لە عێراق و ناوچەکە بوو، کە پەسەندکردنی دەستوور بۆ هەرێم لەو کاتەدا بە کارێکی جوداخوازیی دەدرایە قەڵەم! بە بۆچوونی ئەو کەسانەی بەوجۆرە بیریان دەکردەوە چاکتربوو چاوەڕێی دەستووری عێراق بکرێت تا بزانین لەوێدا چی دەدرێ بە هەرێم و چی قبووڵ ناکرێت، هەموو سەنگی کورد دەخرایە ناو یەک سەبەتەوە، کە (ئەنجومەنی نیشتمانی عێراق) بوو. دەبێ ئەوەش لەبیر نەکرێت کە سەنگی خولی دووەمی پەرلەمانی هەرێمی کوردستان قوڕستربوو لە خولی یەکەمی، وەکو دەزگایەکی شەرعیی تەماشا دەکرا چونکە لە ئاکامی هەڵبژاردنێکی شەرعییەوە دیاری کرابوو، بە پێی قانوونێکی عێراقی و لەژێر چاودێری دەزگایەکى عێراقی و نێودەوڵەتی هەڵبژێردرابوو، حکوومەتی عێراق و دەوڵەتان و دەزگاکانی نێودەوڵەتی نەیاندەتوانی گوێ شل نەکەن بۆ داخوازیەکانی پەرلەمانى هەڵبژێردراو.

دەستنیشانكردنی مافەكانی گەلی كوردستان لە دەستوورێكی تایبەت بە هەرێم دەبووە هۆی بەهێزكردنی ئەو دەزگا كوردستانیانەی داكۆكیان لە مافەكانی خەڵكی كوردستان دەكرد لە بەغدا، گرووپی كوردستانی لەناو ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی و ئەندامانی ئەو گرووپە دەیانتوانی جەخت لەسەر چەسپاندنی ئەو مافانەی گەلی كوردستان بكەنەوە و داوای چەسپاندنیان بكەن لە دەستووری عێراقدا وەكو داواكاری گەلی كوردستان، چونكە لە دەستووری هەرێمدا چەسپێندرابوون.

ئەو پڕۆژە دەستوورەی لە ساڵی 2006 بە زمانی عەرەبی ئامادەكرابوو، كە پاشان لە 24ی حوزەیرانی 2009 بە زۆرینەى دەنگ پەسندكرا، لە كاتی خۆیدا ئەركی وەرگێڕانی بۆ سەر زمانی كوردی لەلایەن لیژنەی دەستووری لە هەرێمی كوردستان بە بەندە سپێردرا. لە كاتی  پشووی هاوینی ساڵی 2006 لە لەندەن دەقی ئەو پڕۆژەیەم وەرگێرایە سەر زمانی كوردی و لەسەر (CD)، لە سەرەتای مانگی ئەیلوولی 2006 ڕادەستی سەرۆكی لیژنەی دەستووریم كرد لە پەرلەمان.

پڕۆژەی دەستووری هەرێم تا ئێستا هەر پڕۆژەیە، چونكە دەنگدەران لە هەرێمی كوردستان دەنگیان لەسەر نەداوە. ئەگەر پەسند بكرێت دەبێتە یەكەم دەستوور لە مێژووی گەلی كورد، كە پێویستە بە باشترین شێوە ئامادە بكرێت و ماددەكانی بە زمانێكی قانوونی ڕەوان دابڕێژرێن.

پەلەكردن لە پەسندكردنی پڕۆژەی دەستوور بۆ هەرێمی كوردستان داواكاری زۆرینەی خەڵك و لایەن و كەسانی شارەزایە. بەشی زۆری ئەو گرفت و كێشانەی بەرەوڕووی هەرێمی كوردستان بوونەتەوە هۆیەكەی دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی دەستوور لە هەرێم، كە دەبوو لە کۆتایى ساڵی 1992 هەرێمی كوردستان خاوەن دەستووری خۆی بێت.

پەسندكردنی دەستوورێكی مۆدێرنی گونجاو بۆ هەرێمی كوردستان لەم بارودۆخە سیاسیەی كوردستان و عێراق و ناوچەكە دەبێتە هۆی گوێ‌ گرتن لە داواكارییەكانی هەرێم، دەوڵەتان و لایەنە نێودەوڵەتییەكان زیاتر حیساب بۆ هەرێمێكی خاوەن شەرعییەتی دەستووری دەكەن، نەك هەرێمێك تا ئێستا دەستووری خۆی نەبێت.

لە پێناو ئەوەی دانوستان لە نێوان نوێنەرانی هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەندی بە شێوەیەکی دروست و هاوسەنگ بەڕێوە بچێت، نوێنەرانی هەموو دەسەڵاتە فەرمی و دەستەکان تێیدا بەشداربن و بەرپرسیارێتی ئەنجامەکانی بگرنە ئەستۆ، بە مەبەستی کۆتاییهێنان بە کێشە هەنووکەییەکانی نێوانیان، لەگەڵ چەسپاندنی مافە دەستوورییەکانی گەلی هەرێم و بەرگریکردن لە بەرژەوەندییە باڵاکانی، ئەم پڕۆژە قانوونە ئامادەکراوە.

(پڕۆژەى قانوونی دەستەی دانوستاندن لە هەرێمی کوردستان) لەسەر داواکاری سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان لەلایەن بەندە و خوالێخۆشبوو دکتۆر مستەفا زەڵمی، لە ساڵی ٢٠١٢ ئامادە کراوە.

بەپێی ئەم پڕۆژەیە‌ دەستەیەک دادەمەزرێت بەناوی "دەستەی دانوستاندن لە هەرێمی کوردستان" کە کەسایەتی مەعنەوی و سەربەخۆیی دارایی و کارگێڕی دەبێ، پەیوەست دەبێ بە پەرلەمانی هەرێم و لێی بەرپرسیارە، بارەگای سەرەکی لە هەولێری پایتەختە.

ئەرکی ئەم دەستەیە دانوستاندن لەگەڵ نوێنەرانی حکوومەتی عێراق و لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەموو ئەو بابەتانەی پەیوەندییان بە بارودۆخی هەرێم و مافەکانی گەل و بەرژەوەندییە باڵاکانیەوە هەیە لە چوارچێوەی دەستوور و قانوونەکانى عێراق. هەروەها ئەم دەستەیە کاردەکات بۆ پشتگیریکردنی نوێنەرانی هەرێمی کوردستان لە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق و ئەنجومەنی نوێنەران و هەموو دامودەزگا و تێکڕای دەستەکانی سەر بە دەوڵەتی عێراق، لەگەڵ چاودێریکردنی چۆنیەتیی جێبەجێکردنیان.

ئەرکەکانی ئەم دەستەیە بریتی دەبن لە هەماهەنگی و ڕاوێژکردن لەگەڵ سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان و ئەنجومەنی وەزیران و پەرلەمانی هەرێم و قەوارە سیاسییەکان کە نوێنەرایەتیی کارایان لە پەرلەمانی هەرێم هەیە، هەروەها هاوکاریکردن لەگەڵ ناوەند و دامەزراوەکان لە ناوەوە و لە دەرەوەی هەرێم بە مەبەستی لێکۆڵینەوە لە پلان و توێژینەوە ستراتیژییەکانی پەیوەندیدار بە بەرژەوەندییە باڵاکانی گەلی هەرێمی کوردستان. ئەرکى ئەم دەستەیەیە کار بۆ دانوستاندن لەگەڵ حکومەتی ناوەندی سەبارەت بە کێشە هەڵپەسێردراوەکان لە نێوان هەرێم و حکومەتی ناوەندی بکات، لەگەڵ بەرگریکردن لە مافە دەستووریەکانى هەرێم.

باشترە لایەنە سیاسییەکان لەسەر مافەکانى گەلى کوردستان ڕێک بکەون و پێکەوە بیخەنە بەردەستى ئەو دەستەیە و تا لە کاتى دانوستاندنیان لەگەڵ حکومەتى عێراق دا داکۆکیان لێ بکات. هەروەها ئەو دەستەیە چاودێری ئەدای نوێنەرانی گەلی کوردستان لە دەسەڵاتی جێبەجێکردن و قانووندانانی فیدراڵی دەکات. ئەو دەستەیە دەبێ ڕاپۆرتی دەورەیى ئامادە بکات بۆ پەرلەمانی هەرێم. ئەرکێکى دیکەى ئەو دەستەیە ئەوەیە کاربکات بۆ گەڕاندنەوەی ئەو بەڵگەنامە و دۆکیۆمێنتانەى تایبەت بە کورد و هەرێمی کوردستانن کە لای هەندێک لە دامەزراوە و دەزگاکانی حکوومەتی ناوەندین، لەوانە ئەو دۆکیۆمێنتانەى لەلایەن هەندێک دەزگای ڕژێمی پێشووەوە گوازراونەتەوە بۆ ناوەند، ڕادەستکردنیان بە لایەنە تایبەتمەندەکان لە هەرێم. هەروەها ئەو دەستەیە کار دەکات بۆ بە بەڵگەنامەکردنی ئەو دانوستاندنانەی کە پێشتر لە نێوان سەرکردایەتییە سیاسییە کوردییەکان بە کۆمەڵ یان بە تەنیا لەگەڵ حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی عێراق یان لایەنە پەیوەندیدارەکانیان ئەنجام دراون و ئەوانەش کە ئێستا و لە داهاتوودا ئەنجام دەدرێن، لەوانەش ڕێککەوتنە سیاسییەکان کە لایەنە سیاسییە کوردییەکان یان هەندێک لایەن بەشدار بوون تێیدا، پێش نیسانی ٢٠٠٣ و دوای ئەو ڕێکەوتەش. لەگەڵ ئامادەکردنی توێژینەوە و لێکۆڵینەوە بە یارمەتی پسپۆڕان سەبارەت بە کێشە هەنووکەییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی ناوەندی.

باشترە ئەم دەستەیە پێکبێت لە چەند کەسێکى پسپۆڕ لە ناوەوە و دەرەوەی هەرێم، بۆ ئامادەکردنی توێژینەوە لەسەر ئەو کێشانەی کە لە بڕگەی (٦)ی سەرەوە ئاماژەیان پێکراوە، بە تایبەتی ئەو بابەتانەی کە کات تێیاندا ڕەگەزێکی بنەڕەتییە، وەک جێبەجێکردنی ماددەی (١٤٠)ی دەستووری عێراقی، و ئەوانەش کە کات تێیاندا ڕەگەزێکی سنووردارە لە جێبەجێکردندا، وەک بابەتەکانی دیکە کە ئێستا دانوستاندنیان لەسەر دەکرێت، دەستەکە دەتوانێ هاوکارى لەگەڵ پسپۆڕانى ناوەوە و دەرەوەى هەرێم بکات.

ئەم دەستەیە پێکدێت لە حەوت ئەندام، باشترە نوێنەرانى بەشى زۆرى فراکسیۆنەکانى ناو پەرلەمانی تێدابێت، نابێت ئەندامیەتى لەم دەستەیە لەگەڵ هیچ ئەرێکێکى دیکەدا کۆبکرێتەوە.