ئەركی سەرەكی هەموو جۆرە ئابوورییەك ئەوەیە مرۆڤ بتوانێت پێداویستییەكانی خۆی دابین بكات. بە واتایەكی دیكە ئابووری لە بنەڕەتدا بریتییە لە تێركردنی برسێتی نەك دروستكردنی برسێتی، بۆ نەهێشتنی تێنوێتی، نەك تێنووكردن. یاساو نۆرم و رێكخستنەكانی كۆمەڵایەتیش نابێت بشێوێنرێت یان جێگۆڕكێیان پێبكرێت، بەڵكو ئەمە یاسای كۆمەڵایەتییەو دەبێت هەر یەكەو لەشوێنی خۆیدا جێبەجێبكرێن، چونكە ئەم نۆرمانە سیمایەكی یاسایی و ئەخلاقی و ئایینی و سیاسی .....هتد یان وەرگرتووە. هەر یەكێكیان دەبێت لەگەڵ پێداویستییەكانی مرۆڤدا ئامادەییبوونیان هەبێت و ئەركی خۆیان وەكوو خۆی جێبەجێ بكەن.
راستە هێندێك پێداویستی مرۆڤ هەن، تا رادەیەكی زۆر لە رووی كولتوورییەوە هاوشێوەو گشتگیرن یان ئەو پێداویستییانەی تایبەت بە كولتوورن وەك خواردن و جل وبەرگ یان شتە ناهەستیارەكانی وەك هونەر لە جۆری مۆسیقاو سەماكردن و سەفەركردن ، ئەمانە كە دەتوانین بڵێین تا رادەیەكی زۆر سروشتێكی ئەنترۆپۆلۆژییان هەیە، ئابووریش لە بنەڕەتدا رەنگدانەوەی ئەو نۆرمە كۆمەڵایەتیانەیە.
كولتوور لە بنەڕەتدا كۆمەڵێك بابەتی ئاڵۆزی وەك بیروباوەڕ، هونەر، ئەخلاق، یاسا، بەكورتی كولتوور بریتییە لە هەردوو لایەنی مادی و مەعنەوی، هەموو ئەو بەرهەمانە دەگرێتەوە كە كۆمەڵگای مرۆڤایەتی لە سەرەتای دروستبوونییەوە تا ئەمڕۆ وەدەستیهێناوە، بەڵام ئەمەش لە كۆمەڵگایەكەوە بۆ كۆمەڵگایەكی دیكە دەگۆڕێت و تایبەتمەندی و خەسلەتی هەر كۆمەڵگایەك كولتوورێكی تایبەت بە خۆی بەرهەمهێناوە. وەك تایلۆر باسیكردووەو نووسیویەتی: كولتوور سیفاتی كۆمەڵگاكانە. كە ئاماژەیە بۆ شێوازەكانی رەفتاری بەشداربووان، واتا نەریتی باوی هەر كۆمەڵگایەكە، كە رۆژانە پێڕەوی دەكات .
دۆركایم كە یەكێك لە دامەزرێنەرانی كۆمەڵناسییە، جەختی لەسەر جیاوازییەكانی نێوان كۆمەڵناسی و ئەنترۆپۆلۆژیا كردۆتەوە. بەتایبەت بۆ ئەوانەی ناوی كەسییان لە چەمكە كاڵەكان پێباشترە. دۆركایم بەراوردكردنی روونی تیۆری و تیۆریستەكانی ئەنترۆپۆلۆژی ئاماژە بە بابەتێكی دووبارەبووەوە دەكات: ئایا ئەنترۆپۆلۆژیا وەك زانستێكی كۆمەڵایەتی كە پێوەندی بە كولتوورەكانەوە هەیە، هەوڵی دۆزینەوەی مۆدێل و یاساو پێكهاتەی سروشتی ئەو كولتوورانە دەدات بۆئەوەی بیانناسێتەوەو شوناسەكانیان روونبكاتەوە، یان ئەنترۆپۆلۆژی مامەڵەی ئاشكرا یان شاراوە بە شێوەیەكی سروشتی یان بەشێوەیەكی دیكەی نا سروشتی لەگەڵ دیاردە چاودێریكراوەكان دەكات، كە پێش هەموو شتێك سەرپێچی لە مۆدێل و یاساو پێكهاتەكان دەكەن ؟
ئێمە كە باسی سیستەم دەكەین، دەبێت ئەو راستییە مێژووییەش باس بكرێ، سیستەم داهێنانێك بووە لە ئەقڵی یۆنانی كۆن، واتا داهێنانی سیستەم بەرهەمی ئەقڵی مرۆڤایەتی یۆنانییەكانە، لەبەرئەوەیە برتراند راسل دەڵێت، هەموو مرۆڤایەتی قەرداری یۆنانە. هایدگەریش دەڵێت، هەموو فەیلەسووفەكانی رۆژئاوا لە دامێنی ئەفڵاتونەوە لەدایكبوون. هیرۆدۆتس پرسیاری ئەوەی كرد بۆچی فارسەكان ، میسرییەكان ئەو سیستەمەیان (لە بنەڕەتدا رێكخستنی شتەكانە) دانەهێنا؟ ئا لێرەوە ئەو پرسیارە واتایەكی دیكە دەبەخشێ ئەویش ئەوەیە ئەقڵی یۆنانی جیاوازبووە لە ئەقڵی میسری و فارسی. لە ئەنترۆپۆلۆژیای كولتووریشدا ئەوە روونە كە سیستەم سیفەتێكی تایبەت بە كولتوورە.كولتووری نەریتی كە لە ناوەرۆكدا ئەفسانەگەراییە، ناتوانێت ئەقلی نوێ بەكاربهێنێت.
كورد چونكە خاوەنی مێز رازاندنەوەی ژەمی خواردنی سبەینێ نییە ، یان پارەی ئەوەندەشمان نییە كە پێداویستییەكانی ئەو خواردنانەی سبەینان بۆ خۆشمان نا بۆ رۆڵەكانمان بكڕین و دابینیان بكەین، ئەمە مانای ئەوەی سەرەوە دەگەیەنێت كە نووسیبووم كەمیی . كەمیی دەبێتە هۆی پرسەكانی برسێتیكردن و تێرنەكردن و تێنووكردن و...هتد. هەموو قەیرانەكان سەرچاوەكەی لە كەمییەوەیە وەرگرتووە. ئەم بابەتە هەستیارە لەلایەن یەكەم ئابووریناسی لیبڕالی (بێرنارد ماندێڤیل) لە كتێبی ئەفسانەی هەنگەكان ساڵی 1705 هەروەها ئادەم سیمس لە كتێبی تیۆری هەستە ئەخلاقییەكان بە وردی باسكراون.
دۆزینەوەی دەستی نەبینراو وەك یاسایەكی ئابووری هی ئادەم سیمیسە، بەڵام ئەوەش راستە كە رەوایەتی ئەم یاسایە بە كۆمەڵێك مەرج بەستراوەتەوە كە لە نامەی هەستە ئەخلاقییەكاندا ریزكراون و باسكراون. بۆیەش پێیدەوترێ یاسا. یاساش لەناو سیستەمدا جێگیركراوە، ئەگەر یەكێك لە مەرجەكان ون بێت ، ئەوا دەستی نەبینراو كارناكات و ئەنجامە لیبڕال – ئابوورییەكەی شكستدەهێنێت. ئازادی ئابووری چ وەك ئەنجامێكی وەسفكەر، چ وەك ئامانجێكی سیاسەتی ئابووری پەیوەندی بە پێشمەرجەكانەوە هەیە، پێشمەرجەكانیش (پێشبینیكراو، خوازراو، رەوابوون)ئەمانە پێشمەرجی دوور مەودان. چونكە ئازادی لە بنەڕەتدا بەرهەمی سروشت نییە، بەڵكو بەرهەمی ئەخلاق و یاساو ئاگاداركردنەوەی بەرانبەرەكان و ئەوانی دیكەیە، لە ئەنجامدا ئەم مەرجانەی كە باسمكردن پێچەوانەی ئازادی نین، بەڵكو بەتەواوی لەگەڵیدا كۆكن. كەواتە ئازادی بەرهەمی هەندێك بڕگەی یاساییە. ئا لێرەدایە ئادەم سیمیس باسی هەندێك مەرجی پێشوەختەی كاركردنی دەستی نەبینراو دەكات، وەك: یاسا، پێوەندی ئازاد، ئەخلاق، بەكارهێنان، نەبوونی سنوورداركردنی كێبڕكێ بەتایبەتی سەبارەت بە حكومەت و بانكەكان، جگە لە پێشمەرجەكان، سیمیس باس لە رێوشوێنی پاراستن لە دژی هەژاری دەكات بە جۆرێك كە ئەمڕۆ لە ژێر چەمكی تۆڕی كۆمەڵایەتیدا دەخرێتە ژێر كاریگەرییەوە.
لە راستیدا بنەمای دادپەروەری بە هیچ هێزێك لە بازاڕە داراییەكاندا جێبەجێ ناكرێت. ئەمەش بەشێكی بۆ چوارچێوەی تا رادەیەك نەریتی یاساكانی دادپەروەری دەگەڕێتەوە، بەڵام زەبرێكی چاكسازیشی هەیە. كۆمپانیاكان ئارەزووی بەهێزكردنی دەزگاكانی جێبەجێكردنی گشتی دەكەن نەك روو لە جێبەجێكردنی یاسای تایبەت بكەن. ئەوان بنەمای دادپەروەری هەرگیز بەهێز ناكەن. ئەمەش جێگای سەرنجە چونكە پێدەچێت بە زەحمەت بتوانرێت بازاڕە داراییەكان بە دەزگاكانی چاودێری كە پێشوەختە كاردەكەن، رام بكرێت.
ئەوەندەی سەیری كولتووری كوردیی دەكەم، ئەو بڕوایەم بەهێزتر دەبێت كە كولتووری كوردی لە پەراوێزی مێژوودا ماوەتەوە. راستە هەموو كولتوورەكان رەگ و ریشەیان لە نەریتەكانیاندایە، بەڵام كولتووری كوردیی نەیتوانیوە لەگەڵ سیماو جەوهەری مۆدێرنێتە خۆی بگونجێنێت، بەڵكو بەردەوام تووشی پێكدادان بووەو دەبێت. هۆكارەكەش ئەوەیە ئەقڵی كوردی گەشەی پێویستی نەكردووە، كە ئەقڵ گەشە نەكات، كولتووریش بەرهەمی ئەقڵەكانەو ناتوانێت لەگەڵ سیستەمی كۆمەڵایەتی و مەعریفی نوێدا خۆی بگونجێنێت، وەك ئەوەی ئێستا لە ئەفغانستان، ئێران، توركیا،عێراق، سعودیە...هتد زۆرجار ناكۆكییەكان لە قووڵبوونەوەدان.
ئێمە لە پەراوێزیشدا لەدایكبووین، بۆیە كولتوورەكەشمان هەروا بەردەوام لە پەراوێزدایە. بەڵام بە توندی كەوتووینەتە نێو بلۆكە جیاوازەكانی مەعریفەو لەنێو ئەو ململانێیەدا ژیان دەبەینە سەر. بێگومان ململانێكانیش نەیانتوانیوە ئەو بلۆكانە تەنانەت بە ئاراستەی كەوتن بجوولێنن، چونكە ئێمە لەنێو هەڵەیەكدا گیرمان خواردووە، ئەویش بریتییە لە جیهانێك كە بەرپەرچدانەوەی یەكتری و شێواندنی یەكترییە. خەڵكێكی زۆر لەم نێوانەدا باجی گەورەی داوە. هەر هیواو ئومێدێكیش بۆ داهاتوو تا رادەیەكی زۆر بەندە بە دەرئەنجامی ئەم هەموو ناكۆكییە قووڵ و ئەم رووبەڕووبوونەوانەی كە تا ئێستاش هەر بە چڕی بەردەوامن.
تۆ سەیركە ئەورپا كاتێك دابڕانێك لەگەڵ رابردوویدا دەكات، خاوەنی یاساكانی خۆی و لۆژیكی باڵادەستی خۆیەتی، هێزی مادی خۆیان بۆ دەستبەسەرداگرتنی بەكاردەهێنن. بەڵام ئێمەی كورد تا بناغەكانمان دەهەژێنین بۆ ئەوەی بیڕووخێنین، ئەخلاقمان لەگەڵیدا دەڕووخێت. گەندەڵی و دووڕوویی، هێواش هێواش دەمانگوازنەوە نێو دۆخی كۆیلایەتی سیاسی و كولتوورێكی شێواو.
جاك بێرك كاتێك ئاماژەی بۆ زمانی عەرەبی كردووە، تێبینی ئەوەیكردووە، زمانی عەرەبی هەموو وشەیەكی بۆ چوون بەرەو خودایە. واتا بۆ شاردنەوەی واقیع داڕێژراوە نەك بۆ ئەوە بێت لە واقیع بكۆڵێتەوە. گرژی نێوان پەردەلادان لەسەر ناوچە نوێیەكانی واقیع و ناچاری نوێبوونەوەو گۆڕان لە بواری مەعریفیدا، بێگومان درز دەخاتە نێو هۆشیاری ئەگەر ئەو هۆشیارییە لە بنەڕەتدا هەشبێت. هەرچەندە شتەكان لە دەرەوەی دەسەڵات دەگۆڕێن ، بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوەیە مرۆڤ چۆن لەگەڵ ئەو بۆشاییە ناوخۆییەی كە بەردەوام فراوانتر دەبێت دەتوانێت بژیت و نەگۆڕێت !!.
ئێمە پێمان خۆشبێت یان ناخۆشبێت دروستبوونی ئەم بۆشاییە واتای چارەسەرنەكردنی كێشەكانمانە، كە بنەمای هەموو شێواندنە ئەقڵی و دەروونییەكانمانە، كە جیهانەكەمانیان وێران كردووە. وەك چۆن هیچ كەسێك ناتوانێت یان نایكات لەجیاتی مردنی كەسێكی دیكە خۆی بمرێنێت، ئاوەهاش تاكە كەسێك ناتوانێت بەتەنیا رووبەڕووی هەموو كێشە شارستانییەتەكان ببێتەوە، بەڵكو پرۆسەیەكی كۆمەڵی و دەستە جەمعییە. لەولایشەوە تاكە كەسێك ناتوانێ پێڕەوی تەواوی پرۆسە شارستانییەتەكە بكات، لەكاتێكدا لە نێو كولتوورێكی نەریتی و ژینگەیەكی كۆمەڵایەتی ئاڵۆزدا هەناسە دەدات و رۆژانە لەناو رۆحیدا ئەزموونیان دەكات.
لە رۆژئاوادا، شۆڕشەكان بەهۆی هەڵچوونە زانستی و تەكنیكییەكانەوە دروستبوون، لێرە لەم هەرێمەدا، بیرۆكەی نوێ جار جار دەمانلەرزێنن و موچڕكەیەكی هۆشیاربوونەوەمان بە سەرتاپای جەستەماندا(مێشك و دڵ)دەهێنن، شوێنەواری خۆشیان بەسەر تاك تاكەماندا جێدەهێڵن، بەڵام ئاسان نییە ناوەرۆكی یادەوەرییەكانمان، بگۆڕین، هەر یەك لە ئێمە ئاماژە بۆ رەچەڵەكناسی خۆی دەكات و دەگەڕێتەوە سەر رابردوو ، دەچێتەوە ناو پەراوێزی مێژوو. لەكاتێكدا بیری دەچێتەوە كە جیهان گۆڕاوە، زۆر گۆڕاوەو مێژوو تەنیا لای ئێمەیە وەستاوە، دەنا مێژوو لە سەرتاسەری ئەم جیهانە بۆ پێشەوە لە جوولەدایەو نەوەستاوە. ئەم نوێبوونەوەی كۆمەڵگای مرۆڤایەتییە لە جیهاندا، شێوازی نوێی بەرهەمهێناوە، بە جۆرێك پێوەندییە كۆمەڵایەتییەكانیشی لەقاڵب داوە. بەڵام ئەوەتا لەناو ئێمە تازە بە تازە خێڵ و عەشیرەت و بەرەباب و ....هتد دەبووژێنەوەو گەشە دەكەن و گرنگییان پێدەدرێ. كورد راستی گوتووە، گوتوویەتی: تازە بە تازە سمتی خوارەو مەیخوازە!!.
ئێستا ئێمە كەسمان ناتوانین ئەو پنتە دیاریبكەین كە بڵێین لەنێو ئەو پێشكەوتنەی جیهاندا ئێمە ئا لێرەین. لە كوێین؟ كەس ناتوانێ دەستنیشانی بكات كە ئێمە لە كوێی ئەو پێشكەوتنەی جیهانین .. ئەو پێشكەوتنەی رۆژئاوا، یان باشووری رۆژهەڵاتی ئاسیا، كە لە راستیدا پێشكەوتنێكی زۆر گەورەیە، بۆ ئێمەی كورد هیچ گرنگییەكی نەبووەو نییە، چونكە ئێمە بەردەوام لە هەوڵی ئەوەداین رابردووی خۆمان زیندوو بكەینەوە، بێئەوەی یەك زەڕە ئایندەی خۆمان بدۆزینەوە، یان بتوانین تۆزقاڵێك ئایندەمان تێكەڵ بە ئەمڕۆمان بكەین.
تا ئێستاش ئەو بیرۆكە ئەفسووناوییە باوی هەیە كە باپیرانمان دەیانوت زوحاك دوو ماری لەسەر شان روابوو، دەبوو رۆژانە لە مێشكی كوردان دەرخواردی ئەو دوو مارە بدرێت تا برسی نەكرێن، ئاخر برسی بكرێن ناچار دەبن پەلاماری سەرو كەللەی زوحاك دەدەن و دەیخۆن. ئەو بیركردنەوە ئەفسانەییە، تا ئەمڕۆش لای زۆرێك لە خەڵكی جێگای راستییە، وەك چۆن پێیان وابوو تەگە جۆرە شیرێكی زۆر تایبەتی هەیەو نا بینا چاكدەكاتەوە، شیری تەگە ببوو بە ئەفسانەیەكی زۆر سەیر. یان ئەو كچەی فڕی بۆ ئاسمان و دوایی هاتەوە نێو ماڵی خۆی و نیشتەوە!! ...هتد. ئەمجۆرە نموونانە پێكهاتەی ئەفسانەیی واقیعێكی نەگۆڕن، دەبێت بە تێپەڕبوونی كات بگۆڕدرێن، بەڵام هەمیشە دەبینرێن، بەمەش هەمان رۆڵی مانەوەیان دەگێڕن. كاتێك لە كولتووری كوردی دەڕوانی، گۆڕانكارییەكی ئەوتۆ بە ئاراستەیەكی ئەرێنی نادۆزیتەوە، لە راستیدا هیچ لادانێك یان وەرچەرخانێك لە بنەما رێنماییە سەرەكییەكانی كۆمەڵگاكەدا نادۆزیتەوە، چونكە لە بنەمادا كۆمەڵگاكە هێشتا كۆمەڵگایەكی نەریتییەو، لە گۆڕانكارییەكاندا دوورەپەرێزە.
راستە كورد بە رێژەیەكی باش لە قوتابخانەكاندا دەخوێنن، فێری بیركاری و زانست و ئەدەب و جوگرافیاو مێژوو دەبن، بەڵام سەرچاوەكانی ئەم هەموو زانیارییە جیاوازانە لە كوێوە دێت و مامۆستاكان كێن كە بۆ قوتابیانی دەگوازنەوە؟. سەرەڕای ئەوەش با ئەوە بپرسین ئایا ئەو كەرەستە مەعریفییەی قوتابی لە قوتابخانەكاندا فێری دەبێت، دەتوانێت جانتایەك لە فیكری مرۆڤی مۆدێرن دروستبكات؟!. ئایا زانیارییەكان پچڕ پچڕ و پارچە پارچە نین؟ كوان ئەو بابەتە زانستی و مەعریفییانەی كە شانازی پێیانەوە بكەین؟ هەر لە بنەڕەتدا ئەو سیستەمی خوێندنە، دوای دەیان ساڵ، كە ئەنجامێكی جوانی بەدەست نەهێناوە، بۆچی چارەسەر نەكراوە، هەر گۆڕانكارییەك لە دوای گۆڕانكارییەك ، كۆمەڵێك كێشەی نوێی بۆ خۆی دروستكردۆتەوەو ، قوتابی بۆ خاڵی سفر گەڕاندۆتەوە. بۆچی پلانێكی تۆكمە بە ئاراستەی چارەسەركردنی دانەنراوە؟! ئەمەیە مانای كۆمەڵگای نەریتی و كولتووری پەراوێزی مێژوو، ئەقڵیەتی چەقبەستوو، دەروونێكی ئاڵۆز.
ئەو سی و چەند ساڵەی دوایی كە بە حیساب هەناسەیەكی ئازادیمان هەڵمژیوە، راستە بە رواڵەت سەردەمێكی نوێ بووە،بەڵام لە كرۆكدا سەردەمێكی ژەنگاوی بووە. ژەنگ هەموو مێشكمانی گرتووەو تێكەڵ بە خوێنمان بووە، ژەنگ رێگەی لێ گرتووین بیربكەینەوە ، بۆیە پێش ئەوەی بیر لە سیاسەت بكەینەوە پێویستمان بە شۆڕشە، شۆڕشی مەعریفی و كۆمەڵایەتی.