دوور نیە لەسایەی دەسەڵاتی هەرێمدا بگەین بە رۆژێ کە فڕۆکەخانە یان دەروازەیەکی گومرگی سنوری بخرێتە رەهنی دەیان ساڵەی قەرزەوە !
پێوەری شکستی دەوڵەت ، شکستی کایەی ئابوریەکەیەتی .
شتێکی بەلگە نەویستە کە هەموو رووخانێکی ئابوری ،شکستێکی سیاسیشی بەواوەیە، دابینکردنی ئاسایش و ئارامی ئابوری ، واتە ئارامی و سەقامگیری سیاسی .
گرێبەستی گرنگ و بنچینەیی نێوان هەر حکومەت و دانیشتوانەکەی ئەو بەرپرسیارێتی و ئەرکەیە کە پێویستە حکومەت لە بواری ئابوری و ژیان و خزمەتگوزاری و ئاسایشی خەڵک دابین بکات و خەڵکیش ئەرکەکانی خۆی بەرامبەر دەسەلات جێ بەجێبکات .
نەمانی متمانە یەکێکە لە دەستپکە مەترسیدارەکان ، کە دەسەلاتی سیاسی لەهەمبەر ئەرک و بەرپرسیارێتەکانی خۆی بەرامبەر خەلک پەشیمان دەبێتەوە یا بەهۆی سیستم و هەڵەی سیاسی و بریای سیاسی هەڵە و تاکڕەوانەی خۆیەوە ، دوو چاری شکست و داڕمانی ئابوری و دواتر لەدەستدانی متمانەی جەماوەر دەبێت و بەرەو دووڕیانی هەرەس و لەباربردنی قەوارە و دەستکەوتەکان مل دەنێت .
دپلۆماسیەتی تەڵەی قەرزەکان ، زاراوەیەکە کە زیاتر وەک ڕەخنەیەک لە سیاسەتی دەروەی وڵاتی چین بەکاردەهێنرێت ،لەبەرامبەر ئەو پارەی کە بە شێوەی قەرز دەیدات بەو دەولەت و قەوارە سەربەخۆیانەی کە دەکەونە سەر هێلی پڕۆژەی گەورەی ڕێگەی ئاوریشمینی تازە کە زیاتر لە ١٥٠ سەدو پەنجا دەوڵەت بەشێوەیەک لە شێوەکان هاریکاری ئەو پڕۆژەیە دەکەن و زۆرێکیان سوود مەند بوون لە وەرگرتنی قەرزێکی زۆر لە چین لەپێناو بوژانەوەی ژێرخانی ئابوری وڵاتەکانیان و دروستکردن و گەورە کردن و پێشخستنی فڕۆکەخانە و بەندەرە ئاویەکانیان وەک بەشێک لەو رێوشوێنانەی کە لەگەل پڕۆژەی ڕێگەی ئاوریشمینی نوێ بگونجێ ..
چین لەو دەروازەیەکە چۆتە نێو ململانێ گەورەکەی بالاَدەستی ئابووریەوە و تیرەکانی بەتایبەتی ئاراستەی ولاتانی جیهانی سێیەم کردوە کە خوازیاری ئەوەن لە قەرزپێدانی چین سوود مەند بن و ژێرخانی ئابوری وڵاتەکانیان بکوژێننەوە لە چوارچێوەی پڕۆژەی ڕێگەی ئاوریشمینی نوێی چینی ، کە هاوشانی پلان و نەخشەی دەوڵەتی چینە بۆ وڵاتانی تازە پێگەیشتوو کە مەبەستیەتی بەهۆی پێدانی ئەو قەرزەوە کە بەپێی گرێبەستێک و بڕێکی دیاریکراو لە سوود کە رێژەکەی نزیکەی ٣'٦% شەش و لەدەیا سێ یە بداتە ئەو دەوڵەتانە و هەرکاتێ دەوڵەتی وەرگر نەیتوانی بڕی پێویستی قەرز لەکات و ساتی دیاریکراوی خۆیدا بداتەوە ئەوا وڵاتی چین یا کۆمپانیاکانی دەتوانێت دەستبەسەر بەشێک لە پڕۆژەی پڕداهاتی ئەو وڵاتە یا بەندەرە ئاویە ستراتیژیەکانی تەنانەت فرۆکەخانەکاندا بگرێت و خۆی ئیدارەی بدات و بەم شێوازە قەرزەکانی خۆی وەربگرێتەوە .
هەندێ دەوڵەت لە ئێستادا بەهۆی بڕیاری سیاسی نادروست و سەرپێییەوە کەوتونەتە نێو زەلکاوی " تەڵەی قەرز " ە وە و دەکرێ چەند نموونەیەکی ئەو جۆرە دەوڵەتانە بەکورتی بخەینەڕوو ، وەک ؛
• سیریلانکا ؛ دەوڵەتی چین دەستی بەسەر لە ٨٥% ی پشکی داهاتی بەندەری هامبانتونتا ی ستراتیژی سیرلانکادا گرتوە بەپێی گرێبەستێک بۆ ماوەی ٩٩ سال لەگەل ١٥ پانزە هەزار فدان لە زەوی پیشەسازی دەروبەری بەندەرەکە.
• پاکستان ، چین لەپای ئەو قەرزە زۆرەی کە داویەتی بە پاکستان و پاکستان نەیتوانی لەکاتی خۆیدا بیداتەوە ، چین بەپێی گرێبەستێکی نێوانیان دەستی گرتوە بەسەر پشکی بەندەری غوادر ی ستراتیژی لەسەر کەنداوی عومان و رێژەی لە ٨٥% داهاتی ئەوبەندەرە بۆ چین دەچێت تا ماوەی ٤٠ چل سال.
• هەریەک لە وڵاتانی کێشوەری ئەفریقیا لە ( ئەنگۆلا ، ئەسویبا ، زامبیا ، کینیا ، نیجریا ،سودان ، کۆنگۆ ،غانا ، کوت دیڤوار، ...) بەشێوەیەکی مەترسیدار قەرزاری وڵاتی چینن و بەشێویەک لە شێوەکان کەوتونەتە ژێر کاریگەری و هەیمەنەی سیاسی و ئابوری چینەوە ، لە هەمووی مەترسیدارتر وڵاتی ئۆغەندەیە کە پەشێوی و نارازایەتی جەماوەری گەرەی لێکەوتە دوای ئەوەی کە ئاشکرابوو کە حکومەتی دەسەڵاتداری ئۆغەندا فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی ئۆغەندای وەک رەهن لەبەرامبەر قەرزدا خستۆتە گرێبەستەوە لەگەل چین ، کەبەپێی گرێبەستەکە دەبێ ئیدارەی فرۆکەخانەکە بخرێتە ژێر کۆنترۆڵی چینیەکان .
• کینیا ؛ لەبەرامبەر کەڵەکەبوونی قەرزەکانی گەورەترین و گرنگترین بەندەری ئاوی " مۆمباسا " ی وڵاتەکەی کردە رەهنی کۆمپانیا چینیەکان، کەکۆی قەرزەکانی گەیشتۆتە ٥،٥ پێنج ملیار و نیو دۆلاری ئەمەریکی.
• شایەنی باسە لەکۆی ٥٤ پەنجاو چوار دەوڵەتی ئەفریقی ٥٠ پەنجا دەوڵەتیان قەرزاری وڵاتی چینن .
• براهما شیلانی ؛ مامۆستای لێکۆڵینەوەی ستراتیژی لە هند ئەڵێ : مەبەستی چین دەست بەسەراگرتنی کەرەستە سەرەتاییەکانی وڵاتانی جیهانی سێ و پڕکردنی بازاڕەکانە بە کەلوپەلی بێ کوالیتی چینی و ئیسغلالکردنی کاروباری پڕۆژە ناوخۆییەکانی ولاتانە ، کە وادەکات ئەم وڵاتانە نوقمی تەڵەی قەرزەکانی چین دەبن .
• بەپێی توێژینەوەیەکی ناوەندی ئەید داتا کەلە زانکۆی ولیام ئەند میریی ولایەتی فیرجینیا ی ئەمەریکا ئەنجام دراوە ،ولاتی ین بڕی ٨٤٣ ملیار دۆلاری لە ماوەی ١٨ ساڵی نێوان ( ٢٠٠٠ بۆ ٢٠١٨ ) داوە بە ١٦٥ دەوڵەت لە جیهاندا بۆ بوژانەوەی ژێرخانی ئابوری کە ١٣٤٢٧ پڕۆژە لەخۆ دەگرێت لە چوارچێوەی ڕێگەی ئاوریشمینی نوێی چینی ..
• سەرۆکی سیرالێۆن " جۆلێۆس مادا بیو " لە بەر مەترسی تەڵەی قەرزەکان ، پڕۆژەی دروستکردنی فڕۆکەخانەیەکی گەورەی لەوڵاتەکەی رەتکردەوە کە بڕیار بوو بە پێدانی قەرز چینیەکان دروستی بکەن ،هەروەها مالیزیا پڕۆژەیەکی گرنگ و ستراتیژی لە وڵاتەکەی ئ کە لەڕێگەی پیدانی قەرزی چینی بە نیاز بون دروستی بکەن ،لەبەر ئەوەنا کە پڕۆژەکە گەنگ نیە و پارەکەی زۆرە ، بەڵکو لەبەر ئەوەی ناتوانێ لەکاتی خۆیدا ئەو بڕە قەرزە بداتەوە و نایانەوێت دەوڵەت و سیاسەت و سەروەری خۆیان بخەنە ژێر کاریگەری و هەیمەنەی چینەوە .!
• زیاتر لە ٣٠ سی ساڵە ئێوە چیتان کردو و دەستکەوت و بەرهەمی شۆڕش و راپەرینتان بەکوێ گەیاند !
• لی کوان یو ؛ لە ماوەی ٢٥ ساڵدا (١٩٦٥ – ١٩٩٠ )
سەنگافورەی لە دوورگەیەکی ونی بەردەوام داگیرو فەرامۆش کراوەوە کردە دوورگەیەکی بەهێزو دیار لە رۆژهەڵات و جیهاندا .
هۆشی منە و جەنەراڵ جیاب سەرکردایەتی سوپای ڤێتنامیان کرد و لە ٢١ ساڵدا لە (١٩٥٤ – ١٩٧٥ ) دوو زلهێزترین سوپای جیهانیان ( سوپای فەڕەنسی و ئەمەریکی ) تێکشکاند و ناچار بە پاشەکشەیان کردن .
ئیسرائیل لە دوای ١٩ ساڵ لە بوون بەدەوڵەتی ( ١٩٤٨ – ١٩٦٧ ) کە چەندین وڵاتی عەرەبی هەڕەشەی سڕینەوەیان لێدەکرد ، کەچی لەماوەی تەنها ٦ شەش ڕۆژدا سوپای ٥ پێنج دەوڵەتی تێکشکاند و کاریگەریەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی هەژاند .
• هەرێمی کوردستان ، جگە لەوەی سیستمی سیاسی و ئابوریەکەی لە تێکشکانێکی هەمەلایەنەی قوڵ دایە ، هێشتا لەژێر کاریگەری و لێکەوتە خراپەکانی پرۆسی ریفراندۆمی ٢٥ی ئەیلولی ٢٠١٧ و سیاسەتی فرۆشتنی سەر بەخۆی نەوت کە لەدوای سالانی ٢٠١٤ وە پەیرەوکراوە ڕزگاری نەبوە و گورزێکی کەمەر شکێنی لە پرۆسەی ئابوری و سیاسی و کایەی کۆمەلایەتی و کولتوری و فەرهەنگی و پەیوەندیەکانی هەرێم و دنیای دەرەوە داوە بەجۆرێک کەلەوانەیە دوژمن و ناحەزەکانیشمان ئیرەییمان پێ نەبەن .
• ئەوەی هەیە دەرئەنجامی بڕیاری سیاسی تاکڕەوانەی هەڵەی دەسەلاتی سیاسی و حزبی قەتیس بووە لەنێو گۆماوی بەرژەوەندیە تایبەتی و بنەماڵەیی و خێزانەکاندا، ئەوەشی کەئێستا ڕوودەدات و لەگەڵ ئەو مەترسی و شکستە چاوەڕوانکراوەی کەلەداهاتودا ڕووبەڕوی خەلکی هەرێم و قەوارە سیاسیەکەی دەبێتەوە ، هەر درێژکراوەی ئەو سیاسەت و بڕیارو بۆچونە نادروستە گورچکبڕەیە کە لەلایەن دەسەڵاتی سیاسی هەرێمەوە لە ڕابردودا پەیروکراوە کە ڕەنگدانەوە و کاریگەری ناوخۆیی و ناوچەیی و هەرێمی و نێودەوڵەتی زۆر وێرانکەرتر و کارەساتبارتری بەدەمەوە بێت ، هیچ دوور نیە ئەم دەسەڵاتە بۆ مانەوە و پاراستنی کورسی حوکمڕانی خۆی ناچار بئ گرێبەستی نهێنی رەهن کردنی پرۆژە گرنگەکەنی هەرێم لەیەکێ لە پڕداهاتترین پرۆژەکانی کە بیرە نەوت و غاز و خالە گومرگی سەر سنورەکان و فرۆکەخانەکانە واژۆ بکات و لەدەست کورد دەربهێنرێت ، بەمەش هەرێم وەک هەر وقەوارە و وڵاتێکی تر دەکەوێتە ژێر هەیمەنەی دەسەلاتی ناوەندی بەغدا و هیچ سەروەری و سەربەخۆییەکی سیاسی و ئابووری بۆ نامێنێتەوە و دەکەوێتە نێو مەنگەنە و تەڵەی قەرزەکانەوە و جگە لە بەهەدەر دانی خوێنی هەزاران شەهید، کورد و خەبات و دەستکەوتەکانی دەگێڕیتەوە بۆ چەندین قۆناغ بەدواوە.