لەو کاتەوەی دادگای فێدراڵی، لە ١٥ شوباتی رابوردوودا، بڕیاری دا کە یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان دەستووری نییە و، بەو پێیەش گرێبەستەکانی دۆزینەوەو دەرهێنان و گواستنەوە و فرۆشتنی نەوت و گازی هەرێم کە دەرهاویشتەی ئەو یاسایەن، یاسایی نین، هەر لەو کاتەوە، چاودێرانی سیاسی چاویان بڕیوەتە ئەوەی بزانن ئایا سیستەمی سیاسیی عێراق لەگەڵ‌ئەنجام و دەرهاوێشتە و ئەگەرەکانی جێبەجێکردنی ئەم بڕیارەدا چۆن مامڵەدەکات.

ئەزموونی 20ساڵی رابوردوو ئەوەندەی بۆ سەلماندووین کە ئەم سیستەمە سیاسییەی عێراق، بە هەموو پێکهاتەکانییەوە، لەسەربنەمای دابەشکارییەکی فیوداڵیی دامودەزگاکانی دەوڵەت دامەزراوە و، هەر "پێکهاتە"یەک، لەلای پارچەکەی خۆیەوە، سەروەت و سامانی گشتی، کە دەستوور و یاساکانی عێراق بە موڵکی گشتیی گەلی عێراقی دادەنێن، تاڵان دەکات.

بەپێی ئەم دابەشکارییە فیوداڵییەش، لە لایەکەوە، ناتوانرێت هیچ پارچەیەکی بەشکراو لە لایەنێکی دامەزرێنەری ئەم سیستەمە بسێندرێتەوە، بەبێ ئەوەی هاوکات دەستکاریی پارچەکانی ئەوانی دیکە بکرێت. لە لایەکی دیکەشەوە هیچ‌پارچە دەسەڵاتێکی فیوداڵی، بە تایبەتی ئەوەی موڵک و ماڵی گشتی تێیدا، بە ئاشکراو بەبێ "شەرعییەت"ێکی یاسایی تاڵاندەکرێت، ناسێندرێتەوە، گەر پێشتر دەستکاریی دابەشکاریی فیوداڵانەی هێزە ئەمنی و سەربازییەکان نەکرێت، ئەوانەی کە هەر لایەک لەژێر بەهانەی هێڵی سوور و قودسیەتی ئاینی ومەزهەبی و نەتەوەیی، بۆ خۆی داپچڕیوە.  

بە واتایەکی دیکە، سروشتی سیستەمی سیاسیی عێراق بە جۆرێکە کە (گەر تەنها هێزی کاریگەر تێیدا مێکانیزمە ناوخۆییەکەی خۆی بێت) توانای ئەوەی نییە کە بڕیارەکەی دادگای فێدراڵی جێبەجێ بکات، بە بێ ئەوەی لەناو خودی خۆیدا بتەقێتەوە. ئەمەش ئەو گرەوەیە کە دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان کردوویانە و لەسەر بنەمای ئەوەش‌رایانگەیاندووە کە ئەوان پابەندی بڕیارەکەی دادگای فێدراڵی نابن و، بگرە لەوەش زیاتر، لە رێی نوێەری یەکێک لە لایەنەکانی دەسەڵاتی هەرێم ئەوە راگەیەندرا کە ئەوان لە بریی جێبەجێکردنی بڕیارەکە، پێکهاتە و مێکانیزمی کاری ئەو دادگایە هەڵدەوەشێننەوە و سەرلەنوێ بە خواستی ئەوان دایدەڕێژنەوە!

بەڵام دوور لە گوتاری فەرمیی هێزە باڵادەستەکانی هەرێم، هەماهەنگییەکی میللیی روولە فراوانبوون هەیە دەربارەی ئەوەی لە سیاسەتی ئیدارەدانی "سەربەخۆ"ی سامانە سروشتییەکاندا، دەسەڵاتی هەرێم شکستخواردوو بووە. چونکە سەرەڕای ئەوەی گرنگترین سامانی نەتەوەیی خستۆتە چنگی کۆمپانیاکانی نەوت و حکومەتی تورکیاوە، کەچی لە بەرامبەر ئەوەدا،  سەربەخۆیی ئابووری و شکاندنی وابەستەیی خەرجیی گشتی بە کیسەی حکومەتی عێراقی پێ دابین نەکراوە. ئەوەندەی ئەم سیاسەتە "سەربەخۆ"یە پێی کراوە ئەوەیە کە کۆمڵگای لە داوی گەندەڵییەکی گەورە ئاڵاندووە، کە رۆژ بە رۆژ بواری "بەخشین"ی، لە رێی خەرجیی گشتییەوە، کەم دەبێتەوە. بەو هۆیەشەوە بازنەی ئەوانەی کە خۆشباوەڕن بە داهاتوویەکی گەشی ئیدارەدانی ئابووری لە نێو توێژی دەسەڵاتدارانی هەرێمدا، رۆژ نە رۆژ بچووکتر دەبێتەوە. گەورەترین داچڵەکین کە تووشی ئەم توێژە دەسەڵاتدارە هات ئەوەبوو کە کۆمپانیای (دانە غاز) رێی فرتوفێڵی جێبەجێنەکردنی گرێبەستەکانی بە شێوەیەکی یاسایی لی بەستنەوە و لە دادگای بەریتانی کەیسێکی رێچکە شکێنی لێ بردنەوە و، ئەو دادگایە زیاد لە ملیارێک دۆلاری قەرەبووی بۆ دانە غاز خستە ملی حکومەتی هەرێمەوە. لە دوای ئەم شکستە، ناوەندێکی باڵادەستی هەرێم گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی کە سووربوون لەسەر پابەندبوونیان بە گرێبەستەکانیانەوە، لە خۆکوژییەکی هێواش بەولاوە چی دییان بۆ بەدەست ناهێنێت.  بەیت و بالۆرەی ئەمانە بەناوی "سەربەخۆیی بڕیاری ئابووریی کوردی" لە بەڕێوەبردنی سامانە سروشتییەکان و، بەرزکردنەوەی تۆنی گوتاری سەربەخۆیی، لای هاووڵاتیانی کوردستان رۆژ بە رۆژ دەبنە دەستەواژەی بێ ناوەڕۆک…مەگەر هاوڵاتیان بە چاوی خۆیان نابینن کە جگە لە بە هەدەردان و کۆت وبەند کردنی سامانە گشتییەکان لەلایەک و قووڵ بوونەوەی جیاوازیی زەقی داهات و دەسەڵات لە نێوان خەڵک و باڵادەستانی هەرێم بەولاوە چی دی لە ئارادا نییە. 

سیاسەتمەدارانی بازرگانی شیعەگەریش کە زۆرینەی دەسەڵاتی سیاسین لە عێراقدا، ئەوانیش پاش خۆ تاقیکردنەوەی خەفەکردنی راپەڕینی تشرینی 2019 و، ریسوا بوونی گوتاری ئایدیۆلۆژییان لە ژێر پێی گەنجانی راپەڕیودا لە ناوجەرگەی ناوچەکانی دەسەڵاتیاندا، هیچی دیکەیان بە دەستەوە نەماوەتەوە جگە لە دزەکردن بۆ پلاتفۆرمی تشرین و لەخشتەبردنی پلاتفۆرمەکە لە ناوەوە…ئەوان دەیانەوێت هەلی ئەم بارگرژییە دەربارەی گرێبەستەکانی هەرێم بقۆزنەوە، بەو هیوایەی کە خۆیان وەک داکۆکیکار لە مافی گشتی هاوڵاتییانی عێراق بەرنە پێشەوە لە کەیسی گەورەترین تاڵانکاری کە خۆیان راستەوخۆ بەشدار نین تێیدا. هەروا، پێیان وایە کە لەم مشتومڕەی نێوان هەرێم و بەغدادا دەتوانن سەرلەنوێ بابەتی بە کەرتی تایبەتکردنی نەوت و غازی عێراق زیندوو بکەنەوە، کە ئەوە بۆ خۆی هیوا و ئامانجی هەموو چینی دەسەڵاتداری عێراقە، هەر لە سەرەتای پرۆسەی سیاسیی دوای داگیرکردنی عێراقەوە تا ئەمڕۆ!

وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاش لەم دواییەدا خۆی هاوێشتۆتە ناو ئەم تابلۆیەوە و هەوڵی ئەوە دەدات پاڵ بە هەردوولایەنی ئەم "ناکۆکی"یە دەستوورییە بنێت بۆ سازانێک کە زامنکاری بەردەوام بوونی فرۆشی نەک تەنها نەوتی هەرێمی کوردستان بێت بەڵکو لە داهاتوویەکی نزیکی خواستراویشدا گازی سروشتیش بچیتە پاڵی. هۆکاری ئەم هەڵوێستەی ئەمریکا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو هەوڵە نێودەوڵەتییەی ئەو رابەرایەتیی دەکات بۆ هەڵتەکاندنی بنەماکانی ئابووریی روسیا. ئەوجا سەرڕای ئەوەی کە هێزە باڵادەستەکانی هەرێم ناسراون بە هەڵە خوێندنەوەی ئاستی پاڵپشتی ئەمریکا لێیان و، سەرەڕای ئەوەی هەردوولای کێشەکەی گرێبەستەکانی هەرێم، لە ئێستادا خەریکی نمایشی شانۆکارانەی رقئەستووری و پێداگرین لەسەر هەڵوێستەکانیان، بەڵام ئاشکرا دیارە کە هەردوولا، دوور لە لێدوانە رۆژنامەوانییەکان، نەرمییەکی زیادتر دەنوێنن و ئامادەن لە یەکدی نزیک ببنەوە بۆ چارەسەرێک کە هەردوولا رازی بکات. رای بەندەش دەربارەی ئەم لێکنزیکییە ژێراوژێرە و، هەوڵم لەم گوتارەدا ئەوەیە کە بیسەلمێنم ئەو سازشە لە بەرژەوەندیی هاوڵاتییانی عێراق و کوردستان نییە!

یەکەمین دزەی زانیاری دەربارەی ئاراستەی دانوستانەکانی نێوان دەسەڵاتدارانی هەرێم و وەزارتی نەوتی عێراق، لە زاری وزیری نەوتی عێراق، ئیحسان عەبدولجەببار ەوە بوو. ئەو لە 16 ی نیسانەوە لە سەر شاشەی چەند کەناڵێکی تەلەفزیۆنیی ناوخۆ و بیانیدا، کەشوهەوای گفتوگۆکانی، لە دیدی وەزارەتەکەیەوە، بۆ چڕ کردینەوە و، ئەمەی خوارەوە پوختەکەیەتی:

یەکەم: وەزارەتی نەوتی عێراق پێی وایە نەوتی هەرێم کەڵکی ئابووریی ئەوتۆی نییە، بەڵام وەزارەت لە خەمی ئەوەدایە کە هەماهەنگی و تەواوکاریی سەرتاسەری لە سیاسەتی نەوتی عێراقدا، بە ستانداردە جیهانییەکان، بەدەست بهێنێت.

دووەم: وەزارەت پێی وایە کە تیمی دانوستانی هەرێم و وەزارەتی نەوت گەیشتوون بە هەماگەنگی دەربارەی 50% بابەتە ئاستەنگییەکان لە شێوازی جێبەجێکردنی بڕیارەکەی دادگای فێدراڵی.

سێیەم: ئامانجی وەزارەت لە پێداچوونەوەی گرێبەستەکانی هەرێم ئەوەیە کە بە شێوازێک لە رووی ئابووری و یاساییەوە بیانگونجێنێت کە بەرژەوەندیی هەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان بپارێزێت.

چوارەم: وەزارەت پێی وایە کە گرێبەستەکانی هەرێم بە رێژەی 80% دروستن.

دەربارەی مێکانیزەکانی بەرەوپێشچوون، وەزارەت پێی وایە کە ئەمەی خوارەوە تەنها رێڕەوی قابیلی قبووڵە لای وان:

یەکەم:کۆمپانیایەکی نەوت دابمەزرێنرێت کە سەر بە وەزارەتی نەوتی فێدراڵی بێت و بنکەی لە هەولێر بێت و هەموو دەسەڵاتەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم، کە لە گرێبەستەکاندا هاتوون، بۆ ئەو کۆمپانیایە بگوێزرێنەوە و، لە داهاتووشدا ئەو کۆمپانیایە هەموو گرێبەست و ئیجازەکان لە هەرێمدا، بە هەماهەنگی لەگەڵ حکومەتی هەرێم، بەڕێوە ببات.

دووەم: داهاتەکانی فرۆشی نەوتی هەرێم لە حسابێکی بانکیی تایبەتدا دابنرێن کە موڵکی وەزارەتی دارایی فێدراڵی بێت و، بە شێوەیەک رێک بخرێت کە ببێت بە گەرەنتیی سەرفکردنی تەواو و بەردەوامی شایستە داراییەکانی پشکی هەرێم لە بودجەی فێدراڵی.

لە یەکەمین تێڕوانینەوە وا دیارە کە بەم مێکانیزمەی پێشنیاری دەکات، وەزارەتی نەوتی عێراق دەیەوێت بە شێوەیەکی عەقلانی هەستیارییە لە حەد بەدەرەکانی حکومەتی هەرێم دەبارەی سەروەری، هێور بکاتەوە. ئەو هەستیارییەی زادەی مێژوویەکی دوور و درێژی ململانێی هێزە پێکهێنەرەکانی حکومەتی هەرێمە لەگەڵ‌حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی عێراق، هەر لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عیراقەوە تا ئەمڕۆ…ئەوەش ئەو مێژووەیە کە دەسەڵاتدارانی هەرێم دەیانەوێت بە ناویەوە کێشەکە بگۆڕن بۆ کێشەی مافە سەروەرییەکانی گەلانی هەرێمی کوردستان لە بەرامبەر بە هەوڵی بێ وچانی حکومەتەکانی ناوەند کە، هەرچەند بۆیان لوابێی، هەوڵی بچووککردنەوە و بێ ناوەڕۆککردنیان داوە.

بەڵام ئەوەی شایانی سەرنجە تێگەیشتنی وەزارەتە بۆ حاڵی ئێستای کەرتی نەوتی هەرێم و گرێبەستەکانی. چونکە ئەوەیان پەنجەرەیەکی گرنگە بۆ بینینی شێوازی بیرکردنەوەی وەزیر و وەزارەتەکەی و هەڵسەنگاندنیان بۆ کڕۆکی جیاوازیی نێوان سیاسەتی نەوتیی هەرێم و ناوەند.

جا با لە ئەو بۆچوونەیەوە دەست پێبکەین کە گوایە نەوتی هەرێمی کوردستان (رەنگە لای وان، گازی سروشتییەکەیشی) کەڵکی ئابووریی ئەوتۆی نییە…(بۆ کێ؟ بۆ وەزارەتی نەوتی عێراقی؟)، ئەمەش گوایە لەبەر ئەوەی کێڵگە نەوتییەکانی دیکە عێراق، لە دەرەوەی هەرێم، گەلێک پڕ قازانجترن. جا با بە زمانی ژمارە، ئەم تێگەیشتنە هەڵبسەنگێنین:

تێکڕای بەرهەمی رۆژانەی نەوتی هەرێم زیاد لە 450 هەزار بەرمیلە. بەپیی وەزارەتی پلاندانانی عێراق ژمارەی دانیشتوانی هەرێم بە 5.5ملیۆن کەس مەزەندە کراوە. ئەگەر هەرێمی کوردستان، بەم ژمارانەوە، دەوڵەتێکی سەربەخۆ بوایە، ئەوا پێگەی لە ریزبەندیی وڵاتە نەوت بەرهەمهێنەرەکانی جیهاندا ژمارە 30 دەبوو لە کۆی 97 وڵات کە نەوت بەرهەم دێنن. لەم ریزبەندییەدا پێشی وڵاتانی وەک ئوسترالیا و یەمەن و دانیمارک و سەڵتەنەتی برونای دەداتەوە. ئەوجا ئەگەر بە پێوەری ژماری بەرمیلی بەرهەمی رۆژانە بۆ هەر ملیۆنێک دانیشتوان لێکی بدەینەوە، ئەوا ئەو دەوڵەتە گریمانەیەی هەرێمی کوردستان بە پلەی 16 دێت و پێش وڵاتانی بەرهەمهێنی زەبەلاحی وەک روسیا و ئێران و ئەمریکا دەداتەوە.

رەنگە بڵێن: ئەی پێوەری قازانج و تێچوونی دەرهێنان؟

بەپێی شەهادەتی وەزیری سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان لەبەردەم پەرلەمانی هەرێم، رۆژی 29 ی حوزەیرانی 2021: تێچوونی تێکڕای ئاستی ئێستای بەرهەمهێنانی بەرمیلێک نەوت لە هەرێمی کوردستان، 12-14 دۆلارە. ئەگەر ئەم ژمارەیە بە تێکڕای ژمارەی کێڵگەکانی دیکەی عێراق بەراورد بکەین، کە بە پێی داتا جیهانییە بەردەستەکان مەزەندە کراوە بە 6 - 7.5 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک، ئەوا ئاشکرایە کە تێچوونی بەرهەمهێنان لە هەرێمدا نزیکەی دوو ئەوەندەی کێڵگەکانی دیکەی عێراقە. بەڵام، ئەگەر ژمارەکەی کوردستان، بەو داتایانەی دەزگای بەڕێوەبردنی داتای وزە ی سەر بە حکومەتی وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، بەراورد بکەین، دەبینین کە تێکڕای تێچوونی بەرهەمهێنانی یەک بەرمیلی هەرێم لە ساڵی 2021 دا، کەمترە لە تێچوونی هەمان بەرهەم لە هەمان ساڵدا، لای هەندێک لە زەبەلاحترین بەرهەمهێنەکانی جیهان، وەکو: ڤێنێزوێلا (20 دۆلار)، روسیا (18 دۆلار)، هەر یەک لە نایجیریا و عومان و ئێران و قەتەر و جەزائیر (هەر یەکەیان 15 دۆلار).

 کەواتە روون و ئاشکرایە کە وەزیری نەوتی عیراق بە ئانقەست لە بەهای کەڵکی ئابووریی نەوتی هەرێمی کوردستانی کەم کردەوە. پێش ئەویش وەزیری سامانە سروشتییەکانی هەرێم لەو دانیشتنەی پەرلەماندا کە ئاماژەم پێدا، هەمان کاری کرد و شکایەتی بۆ خودا کرد لە بەدبەختیی جیۆلۆجیی هەرێم لەم بوارەدا! ئەو ویستی بەو قسانە ئۆباڵی کەمی بەشی هەرێم لە داهاتی فرۆشی نەوتەکەی بخاتە ئەستۆی ئەو "بەدبەختی"یە. ئەم هاودەنگییەی هەردوو لایەن بۆ وێنا کردنی قەدەری جیۆلۆجیی هەرێم بە شێوەیەکی گەلێک خراپتر لە واقیعی حاڵی، هیچی دیکە نییە جگە لە هەوڵی نزمکردنەوەی ئاستی چاوەڕوانیی هاوڵاتییانی هەرێم و عێراق ،لە کەمکردنەوەی بەهەردەر دانی موڵک و ماڵی گشتی، لە دەرهاوێشتەی هەر رێککەوتنێککە کە لەم دانوستانەیاندا بێتە دی.

لەبەر ئەوە با بپرسین بڕی ئەو بەفیڕۆدانەی موڵک و ماڵی گشتی لە پیشەسازیی نەوتی هەرێمی کوردستادا، لە ئەنجامی گرێبەستە خراپەکانمان چەندە؟ لە ئەگەری رێککەوتنی وەزیری نەوت و دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستاندا و، بەپێی ئەوەی ئەم وەزیرە ئامادەیە پێی رازی بێت، چەندی ئەو مافە زەود کراوانە دەگەڕێتەوە؟

لە بەراوردێکی پێشوودا لە 29 ی نیسانی 2020، بەپێی داتا بەردەستەکان ئەنجامم داوە و، بە کەڵک وەرگرتن لە لێدوانێکی وەزیری نەوتی پێشووی عێراق دەربارەی تێکڕای شایستەکانی کۆمپانیاکانی دەرهێنانی نەوت لە عێراقدا (جگە لە هەرێمی کوردستان) بەپێی گرێبەستی خزمەتگوزاریەکان لە ساڵانی 2010 - 2018، لە بەرامبەر شایستە داراییەکانی کۆمپانیاکانی دەرهێنانی نەوت لە هەرێمی کوردستاندا، بەپێی گرێبەستی (بەشداریی بەرهەمهێنان)، بەو شێوەیەی کە لە راپۆرتی کۆمپانیای وردبینیی دارایی (دیلۆیت) کە حکومەتی هەرێم بۆ ئەو مەبەستە بەکرێی گرتووە، هاتووە لە بارەی چارەکی یەکەمی ساڵی 2018…بەپێی ئەو دوو سەرچاوەیە، جیاوازییەکە بەم شێوەیە بوو:

تێکڕای شایستەکان (تێچوون + قازانج) ی کۆمپانیاکانی گرێبەستی خزمەتگوزاری لە عێراقدا (جگە لە هەرێمی کوردستان):‌ 14.5%

تێکڕای شایستەکانی (تێچوون + قازانج) ی کۆمپانیاکانی گرێبەستی بەشداریی بەرهەمهێنان لە هەرێمی کوردستاندا: 36.38%

لەبەر ئەوەی هەرێم ئەوسا و ئێستەش نەوت بە تێکڕای 10 دۆلار کەمتر بۆ هەر بەرمیلێک لە نرخەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، نەوت دەفرۆشێت (بۆ هاندانی کڕیاران کە سەرەڕای ئەوەی دەزانن نەوتەکەی پێیان دەفرۆشرێت کێشەی یاسایی تێدایە، بیکڕن). جا بۆ مەبەستی جیاکردنەوەی کاریگەریی جۆری گرێبەستەکانی بەرهەمهێنان لەسەر بەفیڕۆدانی موڵک و ماڵی گشتی، گریمان کە هەرێم بە هەمان نرخی وەزارەتی نەوتی عێراق نەوتەکەی دەفرۆشت… ئەوکات تێکڕای شایستەکانی کۆمپانیاکان کە لە هەرێمدا کار دەکەن (بە ئەگەری ئەوەی کە رێژەی پشکیان بە زیاد بوونی داهات زیادی نەکردبێت، ئەوش تەنها بۆ مەبەستی ئاسانکاریی حساب کردن)، دەبوو بە: 31.1%.

ئەوجا با کاری تێچوونی زیادی بەرهەمهێنانی کێڵگەکانی هەرێمیش لەو رێژەیە جیا بکەینەوە، ئەوسا تێکڕای شایستەکانی کۆمپانیاکانی هەرێم (بە ئەگەری یەکسانیی تێچوون لەگەڵ‌کێڵگەکانی عێراق) دەیکردە: 21.73%...ئەمە ئەوە دەگەیەنێت کە هاوڵاتییانی هەرێم، لە چارەکی یەکەمی ساڵی 2018دا، بڕی 11 دۆلار بۆ هەر 100 دۆلارێکی داهاتیان، تەنها بە بۆنەی جیاوازیی جۆری گرێبەستەکانی بەرهەمهێنانمان لەگەڵ ئەوانەی عێراقدا، لەدەست داوە. جگە لەوە، بەبۆنەی گرێبەستی فرۆشتنیش (بەپێی هەمان داتای ساڵی 2018) 15.5 دۆلارمان بۆ هەر 100 دۆلارێکی داهات لەدەست داوە. جگە لەمانەش، بەبۆنەی گرێبەستەکانی گواستنەوەی نەوتی هەرێمەوە (کە بەشێکی بەهۆی بە کەرتی تایبەتکردنی بۆرییەکان و بەشەکەی دیکەی بەهۆی تاریفە و باجە ناهەقەکانی دەوڵەتی تورکیاوە)، بە بەراورد بە تێچوونی گواستنەوەی نەوتی حکومەتی عێراقی بە هەمان بۆری و بە هەمان وڵاتدا و بۆ هەمان بەندەر، ئەوا 4.5 دۆلار بۆ هەر 100 دۆلارێکی داهات لەدەست دەدەین. واتە، بە هۆی کۆی گرێبەستەکانی بەرهەمهێنان و گواستنەوە و فرۆشتنی نەوتی هەرێم، لە ساڵی 2018دا،  بەرامبەر هەر 100 دۆلارێکی داهات، دەکرا 36 دۆلاری زیادتر بەدەست بێنین و بەفیڕۆمان داوە.

کێشەکەش تەنها دەرهاوێشتە داراییەکانی گرێبەستە ریسواکانی هەرێم نییە، بەڵکو ئەوەشە کە گرێبەستی بەشداریی بەرهەمهێنان لە ناوەڕۆکدا بەتایبەتکردنی کەرتی نەوتە! ئەمەش بۆ خۆی پێچەوانەی رۆح و دەقی ئەو خاڵەی دەستودرییەیە کە دەڵێت سامانی نەوتی لە عێراقدا موڵکی گەلی عێراقە. واتە نە هیچ بەیاسایەکی هەرێم و نە بە هیچ‌یاسایەکی فێدراڵی، نابێت بکرێت بە کەرتی تایبەت، بە بێ دەستکاری کردنی ئەو بەندە دەستوورییە. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە گرێبەستەکانی بەشداریی بەرهەمهێنان کە هێزە باڵادەستەکانی هەرێمواژۆیان کردووە، ناکۆکن لەگەڵ‌باڵاترین دۆکۆمێنتی گرێبەستی کۆمەڵایەتی کە هاوڵاتییانی  عێراق بەیەکەوە دەبەستێتەوە.

رەنگە یەکێک بپرسێت: لە کوێی گرێبەستەکانی بەشداریی بەرهەمهێناندا هاتووە کە لە ئەنجامی واژۆکردنیاندا موڵکایەتی سامانی نەوت لە گەلی عێراقەوە دەگوێزرێتەوە بۆ کۆمپانیاکان؟…لێرەدا پێویست دەکات ئەم مەسەلەیە روون بکەینەوە: گرێبەستی بەشداریی بەرهەمهێنان لە بنەڕەتدا مافی بەڕێوەبردنی تەواوی پرۆسەکانی بەرهەمهێنان، تەواوی بەڕێوەبردنی کارمەندان، تەواوی بەڕێوەبردنی دارایی و ژمێریاری دەدات بە کۆمپانیا خاوەن گرێبەستەکان و لە پاڵیشدا سەرپشکیان دەکات لە گواستنەوەی مافی تەسەروفیان لەو کێڵگانەدا. لە بەرامبەر ئەمەش دەسەڵاتی گشتی لە هەندێک مافی موڵکایەتی و سەرپەرشتیی زۆر سنوورداردا دەهێڵێتەوە، بەڵام ئەو مافە سنووردارانە رێگر نین لەوەی کە لەو کێڵگانەدا خاوەنی ئەمر و نەهی تەنها کۆمپانیاکانن.

رەنگە چاکترین نموونە بۆ گەیاندنی ئەم مەسەلەیە، شێوازی موڵکایەتیی تایبەتی سنووردار بە مافی موڵکایەتیی گشتیی (تەفویض بە تاپۆ)  یە لە کەرتی کشتوکاڵدا لە عێراق. زۆربەی هەرە زۆری خاوەن زەوییە کشتوکاڵییەکانی عێراق دۆکۆمێنتێکی موڵکایەتییان هەیە کە تێیدا نوسراوە ئەم زەوییە موڵکی دەوڵەتە و تەفویض کراوە بە تاپۆ بۆ ئەوانەی ناویان لە دۆکۆمێنتەکەدا هاتووە. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت کە ئەو موڵکایەتییە سنووردارکراوە بە هەندێک مافی دەوڵەت کە گرنگترینیان مافی (رەقەبە) یە لەپاڵ‌هەندێک مەرجی وەک بەکارهێنان تەنها بۆ کشتوکاڵ… بەڵام بە دەر لەم مافانەی دەوڵەت، هیچ کەسێکی خاوەن عەقڵ‌نییە کە ئینکاری ئەوە بکات ئەو دۆکۆمێنتی تاپۆیانە، دۆکۆمێنتی موڵکایەتی تایبەتن و دەزگاکانی دەوڵەت و کۆمەڵگاش هەر وا مامڵەیان لەگەڵ دەکات.

لە بەراورد بە نۆرمی گرێبەستەکانی بەشداریی بەرهەمهێنان لە جیهاندا، ئەوانەی هەرێم گەلێک زیاتر لە مافە گشتییەکان تەخشان و پەخشان دەکات. بۆ نموونە، بەپێی هەندێک لە گرێبەستەکانی هەرێم ئەگەر لەبەر پابەندیی هەرێم و عێراق بە رێکەوتننامەی نێودەوڵەتییەوە (وەکو کۆتای رێکخراوی ئۆپێک) دەسەڵاتی هەرێم کۆمپانیاکانی ناچارکرد لە خوار توانایان بەرهەم بێنن، ئەوا بە شیوەیەکی ئۆتۆماتیکی ماوەی گرێبەستەکان درێژدەکرێنەوە بە ئەندازەیەک کە ئەو جیاوازییەیان بۆ بگێڕێتەوە!

هەروا هەموو گرێبەستەکانی هەرێم ئەرکی دارایی باجی ئێستا و داهاتوو دەخاتە ئەستۆی داهاتی بەشە نەوتی هەرێم. واتە لە ئێستا و داهاتوودا کۆمپانیاکان لە دانی باج بە هەردوو حکومەتی هەرێم و عێراق، پارێزراون. ئەمە بۆ نموونە، ئەو دەگەیەنێت کە کۆمپانیاکانی نەوتی هەرێم لەو ساڵەدا کە بۆ بەراورد دامانناوە ( ساڵی 2018) خۆیان لە دانی باج بە بڕی 173.5 ملیۆن دۆلار قوتار کردووە!

لە هەندێکی دیکە لە گرێبەستەکاندا بە جۆرێک بێ رێزی بە مافی چاودێریی دەسەڵاتی هەرێم دەکات کە بۆ دەسەڵاتە ژمێریارییەکانی هەرێم هەیە تەنها یەک جار لە ساڵێکدا و لە بنکەی کۆمپانیاکاندا حساباتی کۆمپانیاکە ببینن و، بۆشیان نییە هیچ‌دۆکۆمێنتێک یان وێنەکەی بەرنە دەرەوە… ئەمەش گەمژەیەکیش دەزانێت بۆ وا داڕێژراوە. ئەم کۆمپانیایانە بەپێی جۆری گرێبەستکانیان رێژەی قازانجیان لە داهاتی فرۆش بەپێی بڕی تێچوونی راستی یان بە ساختە گەورەکراو دەگۆڕێت. تا تێچوون زیاتر بێت رێژەی دەستکەوتیان لە نەوتی قازانج زیادتر دەکات. هەتا مافی چاودێریی گشتیی ئەو خەرجییانەش سنووردارتر بکەن، ئەو فێڵەیان بە ئاسانتر بۆ دەچێتە سەر.

کەوابێت، بەپێی ئەم هەموو زانیارییانەی بەفیڕۆدانی ماف و سامانی گشتی بێت، چۆن وەزیری نەوتی عێراق رێی بە خۆی دا بڵێت 80% گرێبەستەکانی هەرێم دروستە و ئەوان کێشەیان لەگەڵیاندا نییە؟

وەڵامی لۆژیکی ئەم پرسیارەش تەنها ئەوەیە کە ئەم وەزیرە هیچ چەوت و چێڵییەک لە گرێبەستەکانی هەرێمدا نابینێت، تەنها ئەوانە نەبێت کە دەسەڵاتدارانی هەرێم لەبەر هۆکاری سیاسی ناچاری تێکەوتنی بوون. وەک ئەوەی کە ناچارن هەر بەرمیلێک نەوت بە 10 دۆلار لە نرخی رەوای بازاڕ کەمتر بفرۆشن، تا کڕیاران رازی بکەن نەوتێکمان لێ بکڕن موڵکایەتیی یاسایی جێی پرسیارە… یان کە ناچارن باج و تەعریفەی زۆر ناڕەوا بە تورکیا بدەن تا رێ بدات لە ژێر سایەی ئەودا نەوتەکەمان لە بازاڕی جیهانیی وزەدا بفرۆشین. هەموو ئەم جۆرە چەوت و چێڵییانەش، ئەگەر چی هەندێکیان بە گرێبەستی 50 ساڵی "ڕێک خراون"، بەڵام چارەسەریان، لە ئەگەری رێککەوتنی دەسەڵاتدارانی هەرێم و بەغدادا ئاسانە.

مەسەلەی بەفیڕۆدانی مافی موڵکایەتیی گشتی، کە بەپێی دەستوور پارێزراوە، ئەویان مەسەلەیەک نییە ئەم وەزیرە و ئەوانەی پێش خۆی و کادێرانی ئێستا و پێشووی ئەم وەزارەتە و تەواوی چینی دەسەڵاتداری عێراق هەر لە هاتنە سەرکاریانەوە لەگەڵ‌داگیرکردنی عێراقدا، تا ئەمڕۆ، خەفەتی بۆ بخۆن! ئەوان تا ئێستە 3 جار هەوڵی تێپەڕاندنی یاسایەکی نوێی نەوتیان داوە لە پەرلەمانی عێراق، کە ئەگەر تێپەڕیبایە ئەو بەفیڕۆدانەی ئێستایان دەکردە یاسایەکی سەرتاسەری لە عێراقدا. جگە لەوەش ئەوان پێیان وایە سەرکەوتوو بوون لە تێپەڕاندنی دەقێک لە دەستووری عێراقدا کە رێگە بە دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی کەرتی نەوتی عێراقی دەدات کاری بەتایبەتکردن لە کێڵگە نەوتییە "نوێ" کاندا، بە بڕیارێکی وەزاری و بە هەماهەنگی لەگەڵ هەرێمەکاندا، ئەنجام بدەن! کاتێک دەسەڵاتی سیاسیی عێراقیش بەدوای کەسێکدا بگەڕێت کە لە کون و کەلەبەری چۆنێتی بەفیڕۆدانی موڵکی گشتی بزانێت، لەم وەزیرەی ئێستای نەوتی عێراقیان باشتر دەست ناکەوێت. ئەوێک کە سەرەڕای ئەوەی لە کاتی کاندیدکردنیدا دەسەڵاتی لێکۆڵینەوەی تاوانەکانی گەندەڵیی عێراق بە نوسراوی فەرمی، پەرلەمانیان ئاگادارکردەوە کە بە دەیان کەیسی یەکلا نەبوی گەندەڵییان لەسەری هەیە و دەگەڕێنەوە بۆ ئەو کاتەی کە تێیدا بەڕێوەبەری گشتیی دەزگای نەوتی خوارووی عێراق بوو!

راستیی مەسەلەکەش ئەویە کە باڵادەستانی هەرێم، لە میانەی بەهانە هێنانەویان بۆ "ناچار بوونیان" بۆ داڕشتنی یاسای نەوت و گازی هەرێم، ئاماژەیان بەوە داوە کە ئەوان بێ هیوا بوون لەوەی پرۆژەی یاسای "نوێ"ی نەوتی ئەوتۆ لە پەرلەمانی عێراق تێپەڕێت کە مافەکانی موڵکایەتی گشتی لە هەموو کێڵگەکانی عێراق کە هێشتا بەرهەمیان تێدا دەستپێنەکراوە، بسەنێتەوە و ئەگەر ئەو پرۆژە یاسایە تێبپەڕیبایە، ئەمان ناچاری داڕشتنی یاساکەی هەرێم نەدەبوون! کەواتە زۆر ئاساییە هەردوو لایەن، وەزارەتی نەوتی عێراق و دەسەڵاتدارانی هەرێم بە رێککەوتنێک گرێبەستەکانی هەرێم بکەن بە بەشێکی دانەبڕاوی ساسەتی نەوتی عێراق و، ئەگەر بێ تانە لێدانی دەستووری بۆیان چووە سەر، ئەوا بیکەن بە پێشینەیەک بۆ کردنەوەی هەموو کەرتی نەوت و گازی عێراق بۆ پرۆسەی بەتایبەتکردن. ئەمەش بە یەک ئیمزای موبارەکی وەزیری نەوتی عێراق و بەبێ "سەرئێشە"ی سەرلەنوێ داڕشتنەوی پرۆژەی یاسا بۆ پەرلەمانێکی منجڕ و، دانیشتنی تاووتوێ  و دوور لە چاوی میدیا و کۆمەڵگای عێراقی ئەو کارە هەر وا بە ئاسانی ئەنجام بدەن!

هاوڵاتییانی عێراق و هەرێمی کوردستان پێویستە لەم مانوڕە شانۆکارییانەی هەردوو تەرەفی گفتوگۆ وریا بن و زۆر بەخێرا لەوە تێبگەن کە ئەم دوو تەرەفە سەر بە هەمان چینی کۆمەڵایەتین کە چاویان بڕیوەتە خۆ دەوڵەمەندکردن بە خێرایی مووشەک لە کەرتی نەوت لە عێراقدا. ئەوەش لە رێی بەفیڕۆدانی مافەکانی موڵکایەتیی گشتی لەو کەرتەدا. ئەوان پێکەوە دانوستان دەکەن لە دژی هەموومان و زۆر لەوە نزیکترن لە رێککەوتن کە نمایشی دەکەن!