مەسیحییەکانی عیراق و هەرێمی کوردستان، مێژووییەکی دێرن و پڕ شانازیان هەیە، ئەوان خاوەنی  شارستانییەکی کۆنی جیهانن و کۆمەڵێک داهێنان و ئەفراندنی گەورەیان کردووە، کە سوودی گەورەی بە مرۆڤایەتی گەیاندووە. مەسیحییەکانی عیراق کە زیاتر بەسەر کلدو ئاشووریەکان دا دابەشبوون، هەردوو نەتەوەکە، بە دانیشتوانی رەسەنی میزۆپۆتامیا دادەنرێن. شارستانیەکان بابل و نەینەوا، لە پەنا شارستانی هیند و میسری و چینی و یۆنانی، یەکێکن لە شارستانییە کۆن و دێرینەکانی جیهان.

بەڵام ئەم نەتەوانە، کە پێشتر هەموو جیهانیان فێری نووسین و یاسا و کشتوکاڵ و  بیناسازی کردووە،  لەم چەند ساڵەی دواییدا بە تایبەتی لە پاش  رووخانی رژێمی سەدام حسێن لە ساڵی 2003 ەوە، ژیانی مەسیحییەکان بۆتە دۆزەخ و هەرئەمەش وایکردووە کە لە 80% ی یان عیراق بەجێبهێڵن. لە هەرێمی کوردستانیش  پرسی بەشداربوونیان لە حکومەت و پەرلەمانی کوردستانیش، بۆتە کێشەیەکی تر.

ئێمە لەم دۆسێ تایبەتەدا هەوڵ دەدەین، تیشکێکی خێرا بخەینە سەر مێژوو، و رەوشی کۆمەڵایەتیی و یاسایی و سیاسی، ئەم پێکهاتە گرنگ و مەزنەیەی  کوردستان، لەهەمانکاتیشدا باس لەو هۆکارانە دەکەین، کە وایکردووە، مەسیحییەکان وڵات و مێژووی هەزاران ساڵەی خۆیان بەجێبهێڵن.

مەزهەب و نەتەوەی مەسیحییەکانی عیراق

مەسیحییەکانی عیراق بەسەر چەند نەتەوە و مەزهەبێکدا دابەشبوون کە ئەوانیش بریتین لە :

 کلدانییەکان: وەکو  مەزهەب کاتۆلیکن و کڵێسای تایبەتی خۆیان هەیە بە ناوی کڵێسای کلدانی کاتۆلیکی کە ناوەندەکەی لە بەغدایە و دەگەڕێتەوە بۆ مەزهەبی کاتۆلیکی خۆرهەڵاتی کە پارێزگاری لە نەریت و مەراسیمی تایبەتی خۆی کردووە و دانیش بە دەسەڵاتی پاپای رۆما دەنێت.

ئاشووریەکان:   لەڕووی مەزهەبەوە بەشی زۆریان سەر بە کڵێسای خۆرهەڵاتی ئاشوورین کە ناوەندەکەی لە هەولێرە - عەنکاوە  و کڵێسای خۆرهەڵاتی کۆنن کە  ناوەندەکەی لە بەغدایە.

یەعقوبییەکان یان سریانەکان

نەتەوەی سریان، دابەش دەکرێن  بەسەر کڵێسای سریانی ئەرتەدۆکس کە کڵێسای ئەنطاکی ئەرتەدۆکسی خۆرهەڵاتییە ناوەندەکەی لە دیمەشقی پایتەختی سوریایە، هەروەها  کڵێسای سریانی کاتۆلیکی کە کڵێسایەکی کاتۆلیکی خۆرهەڵاتیە هاوبەشە، بە شێوەیەکی تەواو  سەر بە  کڵێسای کاتۆلیکە لە رۆما.

ئەرمەنییەکان: بەشێکی تری مەسیحییەکانی عیراق و  هەرێمی کوردستان سەر بە  نەتەوەی ئەرمەنین، کە ئەوانیش بەتایبەتی لەپاش کۆمەڵکوژی تورکەکان، هەڵهاتوون بۆ عیراق  وهەرێمی کوردستان.

بەگشتی مەسیحییەکانی عیراق و هەرێمی کوردستان  بەسەر دوو مەزهەبی سەرەکی دابەشبوون کە ئەوانیش  " کاتۆلیکیی و ئەرتەدۆکسی" بەشێکی کەم لە مەسیحییەکان لە مەزهەبی کاتۆلیکی و ئەرتەدۆکس هەڵگەڕاون بۆ پرۆتستانت ئەوانیش بەسەر زۆر کۆمەڵی بچووک دابەش دەبن.

مێژووییەکی دێرین و مەزن

کلدو ئاشوورییەکان خاوەنی مێژووییەکی دێرینن لە عیراق، بە پێی زۆربەی سەرچاوە مێژووییەکان بێت، ئەوان دانیشتوانی رەسەنی عیراق و میزۆپۆتامیان.  شارەکانی بابل و نەینەوا نموونەی بەرزی شارستانی بوون. لە رووی تەکنیکی و فیکری و فەرهەنگیەوە، رۆڵی گەورەیان هەبووە لە پێشخستنی شارستانی مرۆڤایەتی.

کلد و ئاشووری لە مێژوودا

بۆ یەکەمجار مێژوونوسی ناوداری یۆنانی  هیرۆدۆت کە ساڵی 484 پێش زایین  لەدایکبووە، باسی شارستانی کلدانییەکانی کردووەو  سەردانی بابلی کردووە، بیناسازیی و مەزنی و گەورەیی ئەم شارە سەرسامی کردووە، بە تایبەتی باخچە هەڵواسراوەکانی، کە پاشتر بە یەکێک لە سەرسوڕهێنەرە گەورەکانی جیهان دادەنرێت. لەوکاتەدا بابل یەکێک بووە لە شارە مەزنەکانی جیهان.

هەروەها ئەکتازیاس کنیدی مێژوونوس و دکتۆری تایبەتی ئەرتخشتای مەلیکی فارسەکان کە لە ساڵی 405 بۆ 359 پ.ز" ژیاوە، ئەویش بە وردی باسی شار و شارستانی کلدو ئاشورییەکانی کردووە.

بۆیەکەمجاریش لە ساڵی 1842 لەلایەن مسیۆ بۆتا کونسوڵی فەرەنسا لە موسڵ، دەستکراوە بە لێکۆڵینەوەو پشکنینی شوێنەوارە کۆنەکانی ئاشووریەکان لە ناوچەی " تل قوینجق" نزیک موسڵ، ئەمەش  بە سەرەتایک دادەنرێت بۆ لێکۆڵینەوە لە شوێنەوار و شارستانی کۆنی کلدو ئاشووری، کە هەتاوەکو ئەمڕۆش لێکۆڵینەوەی لەسەر دەکرێت.

دەوڵەتداری و پیاوە مەزنەکانیان

هەردوو نەتەوەی کلد و ئاشووریی خاوەنی شارستانی گەورە بوون و ئیمپراتۆرییەت و دەوڵەتی مەزنیان دروستکردووە، کە تەواوی خاکی میزۆپۆتامیا تادەگاتە ئاسیای ناوەڕاست لە خۆرهەڵات و لە خۆرئاواش هەتاوەکو میسر سنووری قەڵەمڕەویان بووە. ئەم دەوڵەتانەش بەتایبەتی ئیمپراتۆریەتی ئاشووری، خاوەنی هێزێکی گەورەی سەربازیی و  سیاسی بووە لە ناوچەکە.

حامورابی باوکی یاساکانی جیهان

حامورابی کە لە ساڵی 1792 تا 1750 پ.ز  ژیاوەوشەشەمین پادشای بابلی بووە، سنووری قەڵەمڕەوی تەنها بابل نەبوو، بەڵکە تەواوی خاکی میزۆپۆتامیا بووە، لە باشووریشەوە شانشینی  ئیلامیش بەشێک بووە لە ئیمپراتۆریەتەکەی. لە سەردەمی ئەودا شانشین  لە هەموو روویەکەوە پێشکەوتنی گەورەی بە خۆوە بینیوە، بەتایبەتی لە رووی تەکنیکیی و کشتوکاڵیی و ئابووریی و ئیداریی و یاساییەوە. بۆ یەکەمجاریش لە مێژوودا دەستوور یان یاسایەک بۆ بەرێوبردنی وڵات دادەنرێت کە لە مێژوودا بە " یاساکانی حامورابی" دەناسرێت.

 ئەم یاسایانە لە 12 بەش و 282 ماددەی یاسایی پێکهاتوون، باس لە دیارییکردنی ئەرک و مافی هاوڵاتییان دەکات. هەروەها باسی چۆنێتی بەرێوبردنی سوپا و ئیدارەی حکومی، یاساکان بەرامبەر دزین و  خواردنەوە، خێزان و کشتوکاڵ و ئاودێری و بازرگانی ،،هتد" ئەمەش یەکەمجار دەبێت، کە بە شێوەیەکی یاسایی ئەرک و مافی هاووڵاتییان لە چوارچێوەی یاسادا دیاری بکرێت. هەربۆیە ئەمەش بە یەکێک لە داهێنانە مەزن و پڕبایەخەکانی شارستانی کلدانی دادەنرێت، کە پێشکەشی بە مرۆڤایەتی کردووە.

خەتی بزماری

داهێنانێکی تری ئەم دوو شارستانییە، داهێنانی خەتی" یان پیتی"  بزمارییە، کە مێژووەکەی بۆ  دوو هەزار ساڵ پێش زاین دەگەڕێتەوە. هەر بەم خەتەش باسی مێژووی گەلانی ناوچەکە کراوەو یاساکانی حامورابیش نووسراون، ئەمەش سەرەتایەک بووە بۆ نووسین لە جیهاندا.

 جێگەی ئاماژەیە لە مۆزەخانەی لەندەندا نزیکەی 3000 پارچە قوڕی تێدایە، کە لە عیراق و ناوچەکانی تر دۆزراوەتەوە بە خەتی بزماری نووسراوە. هەر بەم زمانەش داستانە ئەفسانە مەزنەکەی " گلگامیش" نووسراوە.

هەروەها چیرۆکی دروستبوونی گەردوون بابلی بە ناوی ئیلۆما ئیلێش  کە بە زمانی ئەکەدی نووسراوە، کە بە دیارترین سەرچاوە دادەنرێت بۆ راو بۆچوونی بابلیەکان بۆ درووستبوونی خەلیقەت و گەردوون و مرۆڤ.

باخچە هەڵواسراوەکانی بابل و دەرگای عەشتار

پادشا نەبوخزنەسر کە لە ساڵی 562 تا 605 پ.ز  حوکمی بابل و وڵاتی میزۆپۆتامیای کردووە، یەکێکە لە پادشا مەزنەکانی بابل، لە سەردەمی ئەودا بابل و ناوچەی میزۆپۆتامیا پێشکەوتنی گەورەی بەخۆوە بینیوە. هەر لە سەردەمی ئەودا دوو شوێنەواری گەورە دروست دەکرێت، کە هەتاوەکو ئەمڕۆش بە یەکێک لە کارە سەرسوڕهێنەکانی جیهان دادەنرێت، ئەویش دەرگای عەشتار و باخچە هەڵواسراوەکانی بابلە. ئەو باخچانە کە پادشا نەبوخزنەسر بۆ ژنە میدییەکەی " ئەمتیس میدیونیە" دروستیکرد، چونکە لەو کاتەدا ئەو ژنەی حەزی بە باخ و بێستان بووە، بەڵام لە بابل شتی وانەبووە. هەربۆیە پادشا بڕیار دەدات کە ئەو باخچانە دروست بکات، کە لە مێژوودا بە باخچە هەڵواسراوەکانی بابل ناودەبرێت، کۆی رووبەری گشتی ئەم باخچانە دەگاتە  144 هەزار مەتر  و 20 مەتریش بەرزبووەو نزیکەی 20 ساڵی پێچووە تاوەکو تەواو بووە.

هەر لەسەردەمی ئەم پادشایەدا دەرگای عەشتار دروست دەکرێت، کە شەشەمین دەرگای بابل بووە، ئەم دەرگایە بۆ خواوەند عەشتار دروستکراوە. ساڵی 1899 شوێنەوار ناسیی ئەڵمانی رۆبێرت کۆلداوی دەیدۆزێتەوە پاشان دەبرێت بۆ ئەڵمانیا لەئیستاشدا لە مۆزەخانەی بەرلین وەکو خۆی دانراوە.

گەورەترین کتێبخانەی جیهان

ئاشوور بانیپاڵ دوایین پادشا و ئیمپراتۆری ئاشووریی بووە.  لە ساڵی 669 پ.ز لەدایکبووەو ساڵی 625 پ،ز کۆچی دواییکردووە. ئەو کوڕی ئیمپراتۆر سەنحاریب بووە. لەسەردەمی ئاشور بانیپاڵدا، ئیمپراتۆری ئاشووریا لە هەموو روویەکەوە پێشکەوتنی گەورەی بەخۆوە بینیوە، جگەلەوەش ئەم ئیمپراتۆرە جیاواز لە مەلیک و ئیمپراتۆرەکانی تر، حەزێکی گەورەی بۆ کتێب و فەرهەنگ و زانین هەبووە، هەربۆیە بڕیارییداوە کە گەورەترین کتێبخانە لە جیهاندا دروست بکات، بە پێی زۆرێک لە سەرچاوە مێژوویەکان بێت، لەو کتێبخانەدا نزیکەی 25 هەزار کتێب هەبووە  کە لەسەر  پارچە قوڕ بە خەتی بزماری نووسراوە، ئەو کتێبخانەیە گەنجیەنەیەکی گەورەی زانین و مەعریفە بووە، هەموو بوارەکانی زانینی ئەوکاتەی تێدابووە. بەڵام بەداخەوە بەهۆی رووخانی ئەم ئیپراتۆریەتەوە، ئەو گەنجەینە مەزنەیە لە دەستی جیهان و مرۆڤایەتی دەچێت.

بە گشتی ئاشووری و کلدانییەکان، بەشدارییەکی گەورەیان لە پێشخستن و گەشەپیدانی شارستانی مرۆڤایەتیدا هەبووە، بە تایبەتی لە رووی فەلەکناسیی و کشتوکاڵی، چونکە بۆیەکەمجار لە میزۆپۆتامیا مرۆڤ خەریکی کشتوکاڵ بووە لە سەردەمی ئەوانیشدا، کشتوکاڵ و  ئاودێریی دەستیپێکردوەو گەشەی سەند.  جگە لەوەش لە رووی فەرهەنگ و  زانست و یاسادا، خزمەتی گەورەی مرۆڤایەتییان کردووە.

پاراستنی شارستانی یۆنانی کۆن

خاڵێکی گەورەو پڕ بایەخی تر کە کلد و ئاشوورییەکان لە بواری خزمەتی شارستانیدا کردوویانە ئەوەیە، کە بەشێکی زۆری شارستانی و فیکری یۆنانی کۆن، لەلایەن " قەشە سریانەکانەوە" پارێزراوەو وەرگێڕاوەتە سەر زمانەکانی فارسی کۆن و عەرەبی، بە پێی بۆچوونی زۆربەی مێژوونوسەکان بێت، گەر وەرگێڕە کلد و ئاشوورییەکان  نەبوونایە، ئەوا شارستانی یۆنانی کۆن لە دەستدەچوو.

رۆڵی کلد و ئاشوورییەکان لە ئایینی مەسیحییدا

بە پێی زۆربەی سەرچاوە مێژووییەکان بێت، کلدان و ئاشوورییەکان، یەکەمین نەتەوە بوون کە باوەڕیان بە پەیامی مەسیحی هێناوە، بۆیەکەمجار لە مێژوودا پادشا ئەبجری پێنچەم  پادشای شانشینی    ئاورهای " کە ئێستا پێی دەڵێن ئورفا" لە باکووری کوردستان، باوەڕی بە پەیامی مەسیح هێناوە.  

هەروەها کڵێسای " الاقیصر"  لە شارۆچکەی تل عین تمر کە 40 کم لە پارێزگای کەربەلاوە دووورە، بە یەکێک لە کۆنترین کڵێساکانی جیهان دادەنرێت.

لاهوتی سریانی

یەکێک لە خزمەتە گەورەکانی  تریان، دانانی لاهوتی تایبەت بە سریانەکانە، کە تەواو جیاوازە لە لاهوتی ئەوروپی و روسی و یۆنانی کۆن. ئەوان بیری ئاییناسییەکی زۆر قوڵیان هەبووە،  بۆ نموونە  کەسێکی وەکو  " بەردیسان، کە ساڵی 154 زاینیی لە دایکبووە و 222 کۆچی دواییکردووە  " فەیلەسوف و ئاینناس و ئەستێرەناس و  ئەینتلۆجیی بوو، کەسایتیەکی گرنگ بووە لە گەشەکردنی مەسیحییەتی سریانی .  ئەو راوەستاوە لە نێوان بیری فەلسەفی یۆنانی و سریانی  کاریگەریەکی زۆری هەبوو لەسەر کۆمەڵانی مەسحی لە زەمەنەکەی .

مەسیحییەکان و دەوڵەتی نوێی عیراق

لە سایەی دەوڵەتی عوسمانیدا، هەمیشە مەسیحییەکان  رووبەروی کۆمەڵکوژی دەبوونەوە، دروستبوونی دەوڵەتی نوێی عیراق، وەکو هیوایەک وابوو  بۆ ئەوان، تاوەکو لە زوڵم و زۆرداریی و کۆمەڵکوژی عوسمانییەکان رزگاریان بێت، بەڵام بەداخەوە لە دەوڵەتی نوێی عیراقیش رووبەروی کۆمەڵکوژی بوونەوە.

کۆمەڵکوژی سمێڵ

لەسایەی دەوڵەتی نوێی عیراقدا ، دووبارە کلد و ئاشووریەکان رووبەروی کۆمەڵکوژی بوونەوە، بە تایبەتی ساڵی 1933 لە سایەی حکومەتی رەشید عالی گەیلانی   لە شارۆچکەی سمێڵ و 63 گوندی سەر بە پارێزگای دهۆک و موسڵ، بە پێی هەندێک  سەرچاوەی مێژوویی بەریتانی بێت، نزیکەی 600 کەس بوونەتە قووربانی، سەرچاوە ئاشوورییەکانیش باس لە 3 هەزار کەس دەکەن. بەداخەوە هەندێک خێڵی کوردیش لەو کۆمەڵکوژییە بەشداربوون، ئەمەش وێستگەیەکی خراپی لەناو یاودەوەری مەسیحییەکان داناوە.

رۆڵی بەرچاوی کلد و ئاشوورییەکان لە دەوڵەتی نوێی عیراقدا

مەسیحییەکان رۆڵێکی بەرچاویان هەبووە لە هەموو بوارەکانی ژیانی عیراقدا بەتایبەتی لە رووی ئەدەبی و فکریی و فەرهەنگی و گەیشتن بە ژیانی مۆدێرنەدا. بۆیەکەمجار لە عیراق، قوتابخانە لەلایەن مەسیحییەکانەوە دەکرێتەوە، ساڵی 1750 قەشە دۆمینکان کە میسۆنارێکی فەرەنسی بووەو کونسوڵی فەرەنسا بووە لە موسڵ، یەکەمین قوتابخانەی مەسیحی لە موسڵ و  عیراقدا دەکاتەوە، پاشانیش لە بەغداد قوتابخانە‌ی مەسیحی دەکرێتەوە، لەو قوتابخانەشدا کۆمەڵێک نوخبەی رۆشنبیر و خوێندەواری عیراقی دروستبووە، کە نەک تەنها مەسیحی، بگرە خەڵكی موسڵمانیش سوودیان لێوەرگرتووە.

لەگەڵ هاتنی ئینگلیز و دامەزراندنی دەوڵەتی نوێی عیراق، مەسیحییەکان رۆڵی بەرچاویان هەبووە لە پێشخستنی سیستمی پەروەردە و فێرکردن، کۆمەڵێک مامۆستای بە توانایان هەبووەو نەوەیەکی  زۆریان لە نەخوێندەواری رزگار کردووە.

هەروەها لەرووی شانۆشەوە، زۆربه‌ی چاودێران و مێژوونوسانی بواری شانۆی عیراقی، له‌باره‌ی شوێن و چۆنێتی دروستبوونی شانۆ له‌ عیراقدا، له‌سه‌ر یه‌ک بۆچوون کۆکن ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌: ره‌گوڕیشه‌ی شانۆ له‌ عیراقدا ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌ده‌ی نۆزده‌  و له‌ کڵێساکانی شاری موسڵ پەیدا بووە، ئه‌مه‌ش له‌ڕێگه‌ی نمایشكردنی کۆمه‌ڵێک دراما له‌ناو کڵێساکه‌دا، کاتێک ساڵی 1880 بۆ یه‌که‌مجار شانۆی " کۆمیدیای ئاده‌م و حه‌وا،  کۆمیدیای طۆبیا، یوسف حه‌سه‌ن"  نماشیکران، هه‌موو ئه‌مانه‌ش له‌لایه‌ن قه‌شه‌ " حه‌نا حه‌به‌ش" ئامادەکراون. دواتریش کۆمه‌ڵێک کاری باشتریان پێشکه‌شكرد به‌تایبه‌تی له‌ ساڵی 1886 دا شانۆی " نه‌بوخوزنه‌سه‌ر" نمایشكرا، ئه‌م شانۆیه‌ له‌لایه‌ن خوری هرمز تورسۆ کلدانییه‌وه‌ نووسراوه‌و له‌ قوتابخانه‌ی ئه‌کلیرکی له‌ شاری موسڵ نمایشكرا.

لەلایەکی ترەوە مەسیحییەکان رۆڵی بەرچاویان هەبوو لە پێشخستنی تەلەفزیۆن و فیلمی سینەمایی عیراقی.

لە رووی هونەر و موزیکیشەوە. کۆمەڵێک هونەرمەندی دەنگخۆش و موسیقاری بەتوانایان هەبووە کە خزمەتی گۆرانی و موزیکی عیراقیان کردووە لەوانە گۆرانیبێژان  " عەفیفە ئەسکەندەر و هەیسەم یوسف"  هەروەها کۆمەڵێک مۆسیقاری باشیشیان هەبووە لەوانە: مونیر و جەمیل  بەشیر.

هەروەها لەرووی وەرزشیەوە، دووبارە رۆڵی بەرچاویان هەبووە بۆ نموونە کەسێکی وەکو " عەمو بابا" کە راهێنەری تیپی تۆپی پێی عیراق بوو، کۆمەڵێک سەرکەوتنی گەورەی بۆ عیراق  لەم وەرزشەدا تۆمارکردووە.  جگە لە کۆمەڵێک وەرزشەوانی تر.

لەرووی سیاسیشەوە یەکەمین پارتی سیاسی لە عیراق  کە حزبی شیوعی بووە، لەلایەن یوسف سەلمان یوسف ناسراو بە " فەهد" دروستبووە. فەهد رۆڵی بەرچاوی هەبووە لە دژایەتیکردنی داگیرکەران و نۆکەرانی، لە هەمووشی گرنگتر رۆڵی بەرچاوی هەبووە لە داکۆکییکردن لە مافەکانی گەلی کورد، چونکە فەهد، یەکەمین سەرکردەی سیاسی عیراق بووە کە  باوەڕی بە مافی چارەنووسی گەلی کورد هەبووە، پاشتریش داکۆکیکردن لەمافی کورد ، بووەتە بەشێک لە سیاسەتی حزبی شیوعی عیراقی.

هەروەها لە زۆربەی پارتە سیاسییەکانی عیراقدا، مەسیحییەکان بەشداربوون و رۆڵی بەرچاویان هەبووە.

بەپێی هەندێک سەرچاوە بێت، لە ساڵی 1958 تاوەکو 2003  رێژەی 35% ئەو کەسانەی کە خاوەن بڕوانامەی ئەکادیمی و زانستییان هەبووە، خەڵکی مەسیحیی بوون.

بە واتایەکی تر مەسیحییەکان چ لە کوردستان و چ لەعیراقیش، رۆڵی باش و گرنگیان هەبووە لە پێشکەوتنی وڵات و بونیاتنانی ژیانی ئەدەبی و سیاسی و  هونەریی و تەندروستی.

مەسیحییەکان لە سایەی رژێمی سەدام حسێندا

مەسیحییەکانیش وەکو هەموو پێکهاتەکانی تری عیراق، رووبەروی سیاسەتی ترساندن و تۆقاندی رژێمی بەعس بوونەتەوە، بەشێکی زۆری گوندەکانیان لە سایەی سیاسەتی ئەنفال و گوند سوتاندا، ئەوانیش ماڵیان وێران بووە. هەروەها زۆڕێک لە تێکۆشەرانیان زیندانی کراون.

مەسیحییەکان دوای رووخانی رژێمی بەعس

لەپاش رووخانی رژێمی سەدام لەلایەن ئەمریکاوە لە ساڵی 2003، هیچ پێکهاتەیەکی عیراقی، هێندەی  مەسیحییەکان زەرەرمەند نەبوون ، لەکاتێکدا زۆربەی ئیسلامییە توندڕەوەکان و ناسیۆنالیستە عەرەبەکان، داگیرکردنی عیراق لەلایەن ئەمریکاوە، بە جەنگی خاچ پەرستیان ناو دەبرد، هەروەها جۆرج بوشی سەرۆکی ئەمریکاش، خۆی بە ئیماندارێکی مەسیحی دادەنا،  لەمەشدا مەسیحییەکان زەرەرمەند بوون.

ئەوان یەکەمین  کەس بوون کە بەر هێرشی تیرۆریستانی قاعیدە و دواتریش داعش کەوتن. هەرئەمەش وایکرد کە تەوژمێکی کۆچ بەرەو هەندەران  دەستپێبکات.  بەپێی هەندێک سەرچاوە بێت لە ساڵی 1980 رێژەی مەسیحییەکان لەناو کۆمەڵگای عیراقییدا 7% دادەنرا و  ژمارەیان دەگەیشتە ملیۆنێک کەس، پێش رووخانی رژێمیش ژمارەیان بە ملیۆن و 800 هەزار دەخەمڵێنرا، زۆربەشیان لە شارەکانی بەغدا و موسڵ و بەسرە و بابل دادەنیشتن، بەڵام چڕی دانیشتوانی مەسیحییەکان لە دەشتی موسڵ بووە.

بەڵام  ساڵی 2005 ژمارەیان دادەبەزێتە خوارەوە بۆ 670 هەزار کەس، واتە بە رێژەی 3% دانیشتوانی عیراق. بۆ ساڵی 2014 بەپێی ئاماری هەندێک رێکخراوی بیانی بێت ، ژمارەیان دەگاتە 330 هەزار . رۆژ لە دوای رۆژیش مەسیحییەکان وڵات جێدەهێڵن، ئەمەش زەنگێکی مەترسیدارە بۆ کۆمەڵگەی عیراقی.

داعش دێوەزمە گەورەکە

زۆربەی مێژوونوسان و چاودێرانی سیاسی پێیان وایە، هاتنتی داعش، بە پلەی یەکەم گەورەترین کارەساتی  بەسەر مەسیحییەکان هێناوە. بۆنموونە لەگەڵ داگیرکردنی شاری موسڵ، هەموو مەسیحییەکان رایان کرد، تەنها 8 کەسی بە تەمەن لەو شارەدا مانەوە. هەروەها هەموو مەسیحییەکانی دەشتی نەینەواش، ماڵیان وێران بوو،کڵێساکانیشیان تەقێندرایەوە.  

لەکاتێکدا ئەم ناوچەیە سەنتەری مەسیحییەکان بووە، هەربۆیە بەشێک لە مەسیحییەکان ئەمە بە پیلانێک دادەنێن لە دژیان.  هەروەها بەشێک لە ژن و کچی مەسیحییەکانیش کەوتنە دەستی داعش و وەکو سەبایا گیران و کڕین و فرۆشتنیان پێوەکرا.

مەسیحییەکانی هەرێمی کوردستان

مەسیحییەکانی هەرێمی کوردستانی هەمیشە بەشێکی دانەبڕاو بوون لە کۆمەڵگەی کوردستان، بەداخەوە لەسایەی حوکمی داگیرکەری عوسمانیدا، زۆرجار هەوڵداروە لە چەند شوێنێکدا، کورد لە دژی مەسیحیەکان بەکاربهێنڕێت، هەندێک خێڵی کوردیش ، کەوتوونەتە ناو ئەو سیاسەتە چەپەڵەی دەوڵەتی عوسمانییەوە. بەڵام لە سەرەتا سەدەی بیستەمەوە، هەمیشە مەسیحییەکان بەشێکی گرنگی کۆمەڵگەی کوردی بوون.

لە کوردستان مەسیحییەکان رۆڵی بەرچاویان هەبووە لە ژیانی سیاسی و ئەدەبی و پزیشكی و  هونەریدا، دەتوانین کەسایەتییەکی مەزنی وەکو کەریمی عەلەکە بە نموونە باس بکەین، کە جگە لەوەی وەزیرێکی بە ئەمەکی حکومەتەکەی شێخ مەحمود بووە، لەهەمانکاتیشدا کەسێکی خێرخواز و مرۆڤ دۆستبووەو هەزاران کەسی لە برسێتی و مردن رزگارکردووە.

لە خەباتی چەکداریشدا رۆڵی بەرچاویان هەبووە بۆ نموونە یەکەمین پێشمەرگەی ژن " مارگرێت" کچە مەسیحییەک بووە کە چەکی شۆڕشی لە دژی رژێمی بەعس هەڵگرتووە. جگە لە چەندین کەسایەتی تری مەسیحیە، کە هاوشانی برا کژوردەکانیان دژی رژێمی بەعس جەنگاون.

 لە رووی موزیکیشەوە مامۆستا ولیەم یوحەنا، بۆتە مامۆستایەکی باش بۆ موزیکی کوردی، مامە سێوە و باکووریش، وەکو دوو گۆرانیبێژی بە توانا، رۆڵی بەرچاویان لە پێشخستنی گۆارنی کوردی گێڕاوە.  هەروەها لەرووی پزیشکیشەوە، مەسیحییەکان رۆڵی بەرچاویان هەبووە لە پێشكەشکردنی خزمەتی تەندروستی بە هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستان بە بێ جیاوازی.

لەسەرەتای راپەڕینیشەوە، مەسیحییەکان لە رووی یاساییەوە مافی خۆیان پێدراوە، لە حکومەت و پەرلەمان بەشدار بوون. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا کۆمەڵێک کێشەی گەورەیان هەیە، کە تاوەکو ئێستا چارەسەر نەکراوە.

بەشداری لە حکومەت و ئیدارەی دەوڵەت

بەشێک لە مەسیحییەکان رەخنەی ئەوە لە حکومەتی هەرێم دەگرن، کە پشكی مەسیحییەکان لەناو ئیدارە و دامودەزگاکانی دەوڵەتدا زۆر کەمە و بە پێی پێویست نییە. یان ئەو کەسانەی کە بەناوی مەسیحییەکانەوە بوونەتە وەزیر یان بەپرسی دەوڵەت، نوێنەرایەتیی ئەوان ناکەن

سیستمی کۆتا

کێشەیەکی تر کە ئێستا نەک بۆ مەسیحییەکان بگرە لەناو کۆمەڵگەی کوردیشدا بۆتە کێشە، مەسەلەی کۆتاکانە، لە ئێستادا زۆربەی مەسیحییەکان لەو سیستمە ناڕازین.  هەروەها بەشێکی زۆری پارتە کوردییەکانیش دژی ئەو سیستمەن، چونکە پێیان وایە کە پارتی  هەموو کورسی کۆتاکانی بۆ خۆی قۆرخ کردووەو دەنگی راستەقینەی مەسیحییەکان نییە.

دوا قسە

بەهۆی بوونی ئەو کێشە زۆرانەی کە ئەمڕۆ کۆمەڵگەی عیراقی گرتۆتەوە، مەسیحییەکان بە گەشبینییەکی زۆرەوە سەیری داهاتوویان ناکەن، هەربۆیە زۆربەیان  وڵات جێدەهێڵن.

بە دڵنیاییەوە مەسیحییەکان خاوەنی مێژوویەکی پڕشانازین، هەروەها رۆڵێکی بەرچاویان لە کۆمەڵگەی عیراقی و هەرێمی کوردستانیش گێڕاوە. هەربۆیە پێویستە گرنگی زیاتریان پێ بدرێت و کێشەکانیان بەشێوەیەکی دۆستانە چارەسەر بکرێت و رێگاش لە کۆچی بە کۆمەڵیان بگیرێت، چونکە بە نەمانی ئەوان، کۆمەڵگەکەمان زەرەرێكی زۆر دەکات.

سەرچاوەکان:

1/ أدي شیر . رئیس أساقفة سعرد الکلداني الاثوري. تاریخ کلد و و أثور. مکتب بلند للطباعة . الطبعة. 2007.

2/ سعد سلوم. الاقلیات في العراق.الذکرة ، الهویة، التحدیات.  مٶسسة مسارات. الطبعة الاولی. 2013 بیروت . لبنان.

3/ 450 ألف مسيحي بقي في العراق فقط!. سایتی الایلاف. https://elaph.com

4/ تقرير عن وضع المسيحيين في العراق للجمعية العراقية لحقوق الانسان في الولايات المتحدة الأمريكية. http://www.hhro.org/

5/ امجد یاسین. کیف وصل المسرح الی العراق.: رۆژنامەی بین نهرین. 26 ئۆکتۆبەری 2016. ژمارە 2

6/ الوجود المسيحي في العراق... وأبرز رموزهم.  رۆژنامەی الشرق الاوسط. السبت - 1 رجب 1439 هـ - 17 مارس 2018 مـ رقم العدد [ 14354]