ئاراستەیەکی نوێ یان جەنگی ئایدیۆلۆژیا؟

شۆرش خالید ئاژگەیی

2021-06-13 533

دەرەنجامەکانی سەرهەڵدانی قەیرانی ئابوری لە ساڵی دووهەزاروهەشت دوور لە ئاستی چاوەروانیەکان بوون. کاریگەریەکانی ئەم قەیرانە ئاستی بێتوانایی ئابوری جیهانی بە گشتی و کۆمەڵەی حەوتی بە تایبەتی لە ئاست گەورەیی و لێکەوتەکانی ئەم قەیرانە دەرخست. ئەوسا تەنانەت کۆمەڵەی بیستیش نەیتوانی بە دانانی میکانیزمێکی تووندوتۆڵ و خێرا بەر لە دەرەنجامە نەرێنیەکانی قەیرانەکە بگرێت و تا رادەیەک دەستەوەستان بوو لە ئاست کەم کردنەوەی کاریگەریەکانیەوە.
دەرەنجامە نەرێنیەکانی ڤایروسی کۆرۆنا وەک تێبینی دەکرێ هیچی لە چاو دەرەنجامەکانی قەیرانە ئابوریەکەی سێزدەساڵ پێش کەمتر نیە و بگرە زیاتریشە.
بەڵام ئەمجارەیان کۆمەڵەی حەوت بریاری داوە بە بێ گەڕانەوە بۆ راوێژی کۆمەڵەی بیست، تاوتوێی ڕێوشوێنەکانی راست کردنەوەی باری ئابوری جیهانی و لێکەوتەکانی کۆرۆناوە بکات و یەک لایەنە میکانێزمێکی گونجاو بۆ چارەسەر کردنی لێکەوتەکان دیاری بکات.
یەکێک لەو ڕێوشوێنانە دانانی پلانێکە بۆ دابەشکردنی ڤاکسینی دژە کۆرۆنا بەسەر دانیشتوانی هەموو جیهان بە گشتی و وڵاتانی هەژار بە تایبەتی پێس کۆتایی ساڵی دووهەزارو بیستو دوو.
بۆریس جانسۆنی سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا نەیشاردۆتەوە کۆمەڵەی حەوت بە نیازە لە پاڵ سەرخستنی بەها هاوبەشە ئەورووپیەکاندا، ڕۆڵی سەرکردایەتیەکی کارا لە کەمکردنەوەی لێکەوتەکانی سەرهەڵدانی کۆرۆنا بگێڕێ. ئەو پێی وایە جیهان چاوەروانیەکی زۆری لە کۆمەڵەی حەوت هەیە و گەرەکە ئێمەش لە ئاست ئەو چاوەروانیانەدا بین و قۆڵی لێ هەڵماڵین.
کۆبوونەوەی کۆمەڵەی حەوت لە بەریتانیا و لەم ئان وساتەی هەنوکە جیهاندا پێیدا تێپەڕ دەبێ، دەرخەری یەک راستیە:
کۆمەڵەی حەوت گەیشتۆتە ئەو بڕوایەی دۆخی ئێستای ئابوری، سیاسی، جیوپۆلیتیکی جیهانی و لەسەرووی هەمووشیانە گەردەلولی کۆرۆناو ئەو زەرەروزیانە مادی و گیانیە بەرچاوەی ئەم ڤایرۆسە لە جیهانیدا داوە، لە کۆمەڵەی حەوتەوە دەخوازێ بە زووترین کات دستوبردی لێ بکات و چاوەروانی کۆنفرانسی کۆمەڵەی بیستەوە نەکات کەوا بریارە لە کۆتایی ئەمساڵدا بێتە گرێ دان. ئەویش لەبەر چەن هۆکارێكەوە.
وڵاتانی ئەندام لە کۆمەڵەی حەوت هەست بە نائومێدی دەکەن دهەمبەر هەردوو وڵاتی چێن و رووسیە. چینیەکان لە دوازدە ساڵی رابردوودا لە جیاتی هەنگاونانی زیاتر بەرەو کرانەوەو پتەوکردنی کۆلەگەکانی دیموکراسی و پاراستنی مافی مرۆڤ و کەمینیە ئاییینی و رەگەزیەکانەوە، زیاتر ئاراستەیەکی تاکڕەوانە و دژە ئازادیان گرتۆتە بەرو لە پاڵ ئەو گەشە ئابوریە خێرایەی دەستیان داوەتێ، ئازادیە گشتیەکانیان زیاتر سنووردار کردووەو بەردەوامن لەسەر پێشێلکردنی مافی کەمایەتیە ئایینی و رەگەزیەکانی چینەوە. هەر بۆیەش کۆمەڵەی حەوت زۆر گەشبین نیە بەوەی تا کوێ هاوکاری کردن لەگەڵ چینیەکان لە بوارگەلی کەشو هەواو کۆرۆنا بڕ دەکات و بە کوێ دەگات.
ئەوەی پەیوەندی بە رووسیەشەوە هەیە، لەوەتەی ڕووسەکان هەرێمی کرێمیان بە خاکی خۆیانەوە لکاندووە، هەڕەشەو چاو سوورکردنەوەکانی دەسەڵاتدارانی رووس لەسەر وڵاتانی بەلکان و لە سەرووشیانەوە ئۆکرانیا کەمی نەکردووە. بە پێچەوانەوە لەشکەرکێشی سوپای رووس بۆسەر خاڵە سنووریەکانی ئۆکرانیاو تەوژمی هێزەچەکدارەکانی لایەنگری کرێملین بارودۆخێکی تەنگەتاوی تژی ئاڵۆزی لە ناوچەکەدا خولقاندووە. بەردەر لەمەش پشتیوانیە بەردامە سەربازیەکانی کرێملین لە بەشار ئەسەدو هێشتنەوەی لە سەر کورسی دەسەڵاتدا، هێندەی تر سەرانی کۆمەڵەی حەوتی نیگەران کردووە.
بۆیە کۆمەڵەی حەوت ئەمجارەیان نیگەرانیەکانی خۆیان بە دەسەڵاتدارنی ئەم دوو وڵاتە زلهێزە گەیاندووە.
هەڵبەتە کۆمەڵەی حەوت لە هەردوو بواری رووبەرووبوونەوەی کۆرۆنا و پرسی کەشو هەواوە بە نیاز نیە پەیوەندیەکانی لەگەڵ وڵاتی چین بخاتە ئاستێکی نزمترەوە. لێ سەرانی کۆمەڵەی حەوت ڕایان وایە کۆمەڵەی بیست بە گشتی و چین و روسیەش بە تایبەت لە دە ساڵی رابردوودا ئاست چاوەروانیەکاندا نەبوونەو تواناو گێڕانی ئەو ڕۆڵ و ئەرکە قورسەیان نەبووە، دۆخەکە لێی خواستوون.
لە لایەکی ترەوە کۆمەڵەی حەوت تا ئەم ساتەش نەیتوانیوە لە چەشنی وڵاتی چین لە رێگەی دابەشکردنی ڤاکسینی دژە کۆرۆناوە هەژمونی خۆی لە دۆخی پۆست کۆرۆناوە بسەپێنێ و ببێتە شوێن رەزامەندی وڵاتە کەم دەرامەت و هەژارەکانەوە. هەربۆیەش ممسداقیەتی رۆژئاوا لێرەدا کەوتۆتە ژێر پرسیارەوە. ئەمەش بە هۆی ئەو سیاسەتە داخراوو تەک لایەنەی دۆناڵد ترامپ لە چوارساڵی سسەرۆکایەتیدا لە چۆنیەتی مامەڵە کردنی لەگەڵ پرسە جیهانیەکاندا گرتبوویەبەرو متمانەی جیهانی بە رۆژئاواو بەهاکانیەوە وەک یەکەیەکی یەکانگیرو یەکهەڵوێست و تاک سەرکردایەتی، خستبووە ژێر پرسیارو گومانەوە.
لەلایەکی دیکەشەوە کاتێک کۆمەڵەی حەوت لە ئانو ساتی سەرهەڵدانی یەکەم قەیرانی نەوت لە ساڵ ١٩٧٥ لە لایەن ئەمریکا، بەریتانیا. کەنەدا، ئیتاڵیا و ژاپۆن و ئیتاڵیاوە دامەزرا، ئەم حەوت وڵاتە ٧٠% ی کۆی گشتی داهاتی تاکەکەسی جیهانیان لای خۆیان گڵ دابوویەوە. بەڵام لە ئێستادا و دوای ئەو گەشە ئابوریەی وڵاتانی تری ئابوری جیهانی بە خۆیانەوە بینیوە، تەنیا ٤٥ %ئەم داهاتە لای وڵاتانی کۆمەڵەی حەوتە.
وەک تێبینی دەکرێ ئەندامانی کۆمەڵەی حەوت لە هەستیاری دۆخی ئێستای جیهانی گەیشتوون و هەستیان بە کەم بوونەوەی رۆلیان لە گێڕان و چارەسەر کردنی کێشە جیهانیەکان کردووە.
بانگهێشت کردنی ئۆسترالیا، هیند، کۆریای باشورو ئەفریقای باشوریش هەر لەم چوارچێوەیەدا دەکرێ خوێندنەوەی بۆ بکرێت. لەوما پرسی دیموکراسی و مافی مرۆڤ لە پاڵ گەشەی ئابوریدا، خراوەتە سەرووی ئەجیندای کۆڕوکۆبوونەوەکانی کۆمەڵەی حەوتەوە.
کۆمەڵەی حەوت لە پێناو گەڕانەوە بۆ بەهائەورووپەیاکانی وەک دیموکراسی و ئازادیە گشتیەکان و مافی مرۆڤ و سەرکردایەتی جیهانی، گەرەکیەتی ڕۆڵێکی کاراکتر لە گۆڕەپانی سیاسەتی جیهانی و چارەسەرکردنی ئاڵنگاریەکاندا، بۆ کۆمەڵەکە مسۆگەر بکات و چیتر تەنیا خۆی و سیاسەتەکانی وابەستەی گەشەی ئابوریەوە نەکات. پێداگری کۆمەڵەی حەوت لەسەر " سەرخستننی بەها هاوبەشيکان"یش ئەشێ هەر لەم چوارچێوەیەدا شرۆڤە و خوێندنەوەی بۆ بکرێت.
ئەندامانی کۆمەڵەی حەوت بەهۆی ئەو ئاڵۆزیانەی چین لە باشوری رۆژهەڵاتی ئاسیادا دروستی کردوون، هەست بە بەرپرسیارەتیەکی میژوویی لەم قۆناغەی ئێستادا دەکەن.
پرسی ئاڵۆزی تایوان و پەیوەندیە تووندوتۆڵەکانی لەگەڵ سەرۆکی کۆریای باکور و مامەڵەی خراپ و دژبە مرۆڤی دەسەڵاتدارانی ئەم وڵاتە بەرامبەر کەمینە ئایینی و نەتەوەییەکانی چین، لەوانە قوڵاچۆکردنی ئایین وفەرهەنگی موسوڵمانە بە رەگەز چینیەکان ، بوونەتە جێی نیگەرانی رۆژئاواوە.
لە تەک ئەمەش سیاسەتە ئابوریەکەی چین کەوا خۆی لە وەبەرهێنانی بەرفراوان لە کەرتی تێکنۆلۆژیاو تەلەفۆن و بەرهەمهێنانی کالاکان و دەست بەسەرا گرتنی بواری گەیاندندا دەبینێتەوە، بۆتە جێی نیگەرانی و دڕدۆنگی و مەترسی رۆژئاواییەکانەوە.
بۆ رووبەرووبوونەوەی ئەم ئاڵنگاریانەی لە لایەن چێنەوە هەستی پێدەکرێ، ئەندامانی کۆمەڵەی حەوت پێداگری لەسەر پەرەپێدانی ئاستی هەماهەنگی و بەرفراوان کردنی پانتای هاوکاریەکانی نێوانیان دەکەنەوە بە ئاراستەی پاراستن و مسۆگەرکردنی ئابوریەکی بەهێز و پتەوو دوور لە هەڕەشەو دوور خستنەوەی لە لەرزۆک بوون و داڕمانەوە. لەوانە پاراستن و بەهێز کردنی ئاستی هاوکاریەکانی نێوانیان لە بواری تێکنۆلۆژیادا لە ژێر رۆشنایی پاراستنی بنەماکانی " بەها هاوبەشە" رۆژژئاواییەکاندا.
جۆ بایدنی سەرۆکی ئەمریکا هەوڵەکانی چڕ کردۆتەوە لە پێناو گەڵاڵەکردن و گرتنەبەری هەڵوێست و سیاسەتێكی هاوبەش و یەکانگیر لە نێوان ئەندامانی کۆمەڵەی حەوت و ئەو وڵاتانەی هەژمونی چینیەکان بە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایش و پاراستنی سیادەی خۆیان دەزانن وکەوتوونەتە ناوچەی باشوری ئاسیاوە.
لەم چوارچێوەیەدا چینیەکانیش دەستەوەستان نەوەستاون و پێیان وایە جۆبایدن و ئەندامانی کۆمەڵەی حەوت جەنگێکی شاراوەی ئایدیۆلۆژی قێزەوەنیان دژبە سەروەری و گەورەیی چین رێکخستووەو چەمکی دیموکراسی وەک کارتێکی فشارو هەڕەشە دژ بە هەردوو وڵاتی گەورەی چین و رووسیە بەکار دێنن لە پێناوی سەپاندنی شەرتومەرج و داوکاریە نا مەنتیقیەکانیان بەسەر هەردوو وڵاتدا.
سەبارەت بە رووسەکانیش کۆمەڵەی حەوت مافی ئەندامێتی ئەم وڵاتەی لە ساڵی ٢٠١٤ بە هۆی لکاندنی هەرێمی کرێمەوە بە خاکی خۆیەوە لە کۆمەڵەی حەوت سڕ کرد و کۆمەڵە لە هەشتەوە بوو بە کۆمەڵەی حەوت و ئەم وڵاتەی بە هێزێک لەقەڵەمدا، لە جیاتی گێرانی رۆڵی ئاشتی و ئارامیەوە، سەرقاڵی ناسەقامگیرکردنی هەرێمی بەلکان و نانەوەی ئاژەوەو ئاڵۆزیە.
بۆیە رۆژئاواو لە سەرروشیانەوە ئەندامانی کۆمەڵەی حەوت بە نیازن ڕۆڵێکی کاراتر لە ئاست سیاسەتی جیهانیدا بگیڕن و لە پاڵ بەهێزکردنی هاوکاریەکان بۆ بەرەنگاوبوونەوەی پرسە ئابوری، ستراتیژی، کەشوهەواو ڤایرۆسەکان، رووبەرووی سیاسەتە شەرەنگێزی و ئاژاوەگێڕیەکانی چین و رووسەکان ببنەوە.
لەلایەی خۆیە چین پێی وایە سەرهەڵدانی ڤایروسی کۆرۆنا و لێکەوتە ترسناکەکانی، ئاستی بێتوانایی رۆژئاواو خۆبەزل زانینیانی دەرخست و رۆژئاواو لەسەرووشیانەوە ئەمریکاچیتر ناتوانن سیاسەت و داخوازی و شەرتومەرجەکانیان بەسەر وڵاتانی تردا بسەپێنن. چینیەکان پێیان وایە ئەمریکا لە زۆر بواردا تووشی پاشەکشە و نشوستی کەمەرشکێن هاتووەو ئەو ڕۆڵەی جارانی لە ئاستی گۆڕەپانی سیاسەتی جیهانیدا نەماوە و ڤایرۆسی کۆرۆنا سەلماندی خەونی تاک جەمسەری جیهان بەسەر چووەو فرە جەمسەری شوێنی گرتۆتەوە هیچ گومانێکی لەم رووەوە نەهێشتەوە.
تایبەت بە وڵاتی هیندیش، شارەزایانی کاروباری کۆمەڵەی حەوت پێیان وایە جارێ زووە ئەفریقای باشور و هیند تەنانەت وەک پالێوراویش لە کۆمەڵەکە وەربگیرێن. ئەویش بەهۆی ناسەقامگیر بوونی دۆخی ئابوری ئەفریقاو پەیوەست بە هیندەوەش سەرخستن و بەهێزز کردنی ئەجیندای ناسیۆنالیزمی هیندوو لە لایەن دەسەڵاتدارانی ئەم وڵاتەوە.
سەرانی کۆمەڵەی حەوت پێیان وایە نادیدە گرتنی مافی کەمینە ئایینی و رەگەزیەکانی تر و پەراوێزخستنیان لە ئیدارەدانی وڵات و پێشێل کردنی مافەکانیان لە لایەن هیندووسە ناسیۆنالیستە دەسەڵاتدارەکانەوە، بە هیچ چەشنێک لەگەڵ پرەنسیپەکانی دیموکراسی و بەها هاوبەشيکانی رۆژئاوایی نایەوەتەوەو ئەشێ هێزی دینامیکی کۆمەڵەی حەوت لە پەلوپۆ بخات و ئاستەنگ بۆ گەشەکردنی دابنێت و لە ئامانجە ستراتیژیەکانی دووری خاتەوە.

نوسەری ئەم بابەتە هەڵگری بڕوانامەی ماستەرە لە سیاسەت و کامیۆنیکەیشن- دانمارک