چ دەستورێک بۆ کوردستان؟
چیا عەباس
2021-06-02 953
بیرمه‌ندی فه‌ره‌نسی Charles
Montesquieu ( ١٦٨٩ - ١٧٥٦) له ساڵی ١٧٤٨ له زنجیره‌یه‌ک نوسیندا، ٣١
نوسین، له ژمارە ١١ ەدا به‌ناونیشانی " رۆحی یاساکان" بۆچونه‌کانی له‌مه‌ر
سێ کوچکه‌ی ده‌سه‌ڵات باس ده‌کات. ئه‌م سێ کوچکه‌یه دواتر بونه بنه‌مای زۆر گرنگ
بۆ دروستکردنی ده‌وڵه‌ت له جیهاندا. چه‌مکی جیاکردنه‌وه‌ی سێ ده‌سه‌ڵاته سه‌ره‌کیه‌که
ناوه‌رۆکی بۆچونه‌کانی بو. له ئێستادا له زۆربهی وڵاته‌کانی ئه‌وروپا جیاکردنه‌وه‌ی
ده‌سه‌لاته‌کان گۆڕاوه به جۆرێک له دابه‌شکردنی ئەرکەکان، هه‌روه‌ها له‌م سه‌رده‌مه‌دا
کۆنترۆڵکردن و هاوسه‌نگی له سیسته‌می به‌ڕیوه‌بردنی وڵاتدا چه‌مکی گرنگن و دابینی
ئازادی هاوڵاتیان ده‌که‌ن. بۆچونه‌کانی ئه‌م بیرمه‌نده گه‌وره‌یه بونه‌ته بنه‌مای
زۆربهی ده‌ستوری وڵاتانی رۆژئاوا، به‌تایبه‌ت ده‌ستوری ئه‌مریکا(١٧٨٩) و ده‌ستوری
فه‌ره‌نسا (١٧٩١).
به هه‌ڵسه‌نگاندنی مۆنتیسیکو ئه‌وانه‌ی ده‌سه‌ڵاتیان به‌ده‌سته‌وه‌یه نیه‌تیان
هه‌یه به خراپی به‌کاری بهێنن، بۆیه پێویسته کۆنترۆڵ و هاوسه‌نگی تێهه‌ڵکێشی
هاوکێشه‌که بکرێن تا هیچ که‌سێک زۆربهی ده‌سه‌ڵاتی به‌ده‌سته‌وه نه‌بێت، بۆیه
به‌مه‌ترسی زانیوه ده‌سه‌ڵاتی یاسا دانان و جێبەجێکردن له هه‌مان ده‌ستدا بن.
بنەماکانی دەستور
دەبێت دەستور
بناغەی بنەرەتی سیستەمی دادی کۆمەڵگا و بەرێوەبردنی بێت، مافە بنەرەتیەکان و ئازادی بۆ هاوڵاتی زامن بکات،
هاوکات پێویستە دەستور سنور بۆ ئەم مافانەش دیاری بکات تا پراکتیزەکردنیان نەبنە
هۆکار بۆ ئەو کارانەی نائارامی و تاوان دروستدەکەن.
بەگشتی مافە بنەرەتیەکان بەسەر دو جۆری سەرەکیدا دابەش دەبن:
١- مافە بنەرەتیە کلاسیکیەکان: مافەکانی سیاسی و هاوڵاتیبون، وەک کاندیدکردن،
ئازادی رادەربرین، ئازادی ئاینی و قەدەغەکردنی مامەڵەی جیاوازی هاوڵاتیان،
٢- مافە بنەرەتیە کۆمەڵایەتیەکان، مافەکانی بواری ئابوری، گوزەرانی و کڵتوری، وەک نیشتەجێبون، هاریکاری کۆمەڵایەتی و خزمەتگوزاریەکان و ....تاد.
پێکهاتەی
دەوڵەت
لە هەمو دەستورێکدا بناغەی جۆری دەوڵەت دیاری دەکرێت، بۆ نمونە:
١- چۆنیەتی هەڵبژاردنی دەزگاکانی دەوڵەت ( وەک پەرلەمان، سەرۆکایەتی دەوڵەت...تاد)
یاخود چۆنیەتی دانان ( وەک وەزیر و جێگرەکانیان و دادوەران ) و دیاریکردنی
دەسەڵات و ئەرکەکانیان.
٢- چۆنیەتی سازدانی یاساکان و چۆنیەتی گۆرینی دەستور،
٣- بەرێوەبردنی پارێزگا و شارەوانیەکان،
٤- لە سیستەمی پاشایەتیدا دیاریکردنی دەسەڵات و ئەرکەکانی پاشا و خێزان و
بنەماڵەکانیان.
لە وڵاتە پێشکەوتو و بە دامەزراوەکراوەکانی دنیا مافە بنەرەتیەکان لە لایەن دەستور
و پەیمانە نێو دەوڵەتیەکانەوە دەپاریزرێن، وەک مافەکانی مرۆڤ و ئازادی، هاوڵاتی
دەتوانێت بەرێگەی ئەم پەیمانانەوە لەو دیو سنوری وڵاتەکەشی سکاڵا دژ بە پێشێلکاری مافەکانی تۆمار
بکات.
ماوەیەکە لە کوردستان لەلایەن بازنەکانی دەوری دەسەڵاتەوە پرسی دەستور
وروژێنراوەتەوە و بۆ ئەو مەبەستەش پرۆژەی دەستورێک بەرچاو دەکەوێت، لێرەدا چەند
پرسیارێکی بنەرەتی سەرئاو کەوتون:
یەکەم: دارێژەرانی ئەو پرۆژەیە کێن؟
دوەم: ئایا پرۆژەکە مافە بنەرەتیەکانی هاوڵاتی دابین دەکەن و دەیان پارێزن؟
سێیەم: ئایا لەم دۆخەی ئێستادا ئەو جۆرە پرۆژەیەی پێویستە؟
بۆ وەڵام دانەوەی ئەم پرسیارانە پێویستە ئاورێکی جدی لە رابوردو بدەینەوە، دۆخی
هەرێم و زەمینەی پرۆژەکە بە قوڵی بکێڵین، پرۆژەکە لە چوارچێوەی دۆخی سیاسی و
حوکمرانی ئێستای هەرێم و عێراقد ببینین.
پێشەکی دەستور بۆ جێبەجێکردن و چاودێریکردنی پێویستی بە دامەزراوە یاساییە سەربەخۆ
و لێهاتوەکان هەیە، بۆ دارشتنیشی پێویستە سەرجەم گروپ و توێژەکانی کۆمەڵگا
بەشداربن، بۆ نمونە لە هەرێمی کوردستان لە دوا هەڵبژاردندا زیاتر لە ٤٠% هاوڵاتیان
بەشداری هەڵبژاردن نەبون بۆیە ئەم رێژە زۆرەی هاوڵاتیان دەبێت لە دارشتنی پرۆژەی
دەستور بەشدار بن، چونکە دەستور لە بنەرەتدا بۆهاوڵاتیە.
دەستوری هەمیشەیی عێراق بە موبارەکەی ئەمریکا و نزیکەی ٨٥% ی دەنگی هاوڵاتیانی
عێراق پەسند کراوە، سەیری وێرانەی ئێستای عێراق بکەین دەبێت پرسیاریش بکەین بەها و
ماهیەتی ئەو دەستورە بۆ عێراق پاش ١٦ ساڵ لە پەسندکردنی چین؟
ئەوەندەی دەمەوێت ئاماژەی پێبکەم دەسەڵاتدارانی عێراق، بەوانەی کوردستانیشەوە، تا
ئەم چرکەیە دەستورەکە وەک قەمیسەکەی عوسمان بەکار دەهێنن، بێ ئەو دەستورە ناتوانن
بەیاسایی بۆ رۆژێک خاوەنی دەسەڵات بن و پێگە و بەرژەوەندیەکانیشیان بپارێزن.
بۆ خۆم شارەزای دەستور و یاسا نیم، بەڵام باوەری تەواوم هەیە لە وڵاتێکدا مرۆڤ وەک
گیانلەبەرێکی بێ بەها ببینرێت و بەهۆکاری باوەری سیاسی و رادەربرین و چالاکی
کۆمەڵایەتیەوە بکوژرێت، سزا بدرێت. نانبر بکرێت، لەکار دەکرێت و زیندانی بکرێت
ئیتر دەستور و یاسا چ مانایەکیان دەمێنێت؟ سیستەمە دکتاتۆر و تۆتالیتارەکانی دنیا
خاوەنی دەستور بون و هەن، لە دارشتنەوەدا جوان و قەشەنگ لە پراکتیکدا کوشندە و
ماڵوێرانی.
ئەم پرۆژەیەی ئێستا لە پرۆژە سەرەتاییەکی چەند پسپۆرێکی یاسایی سەرچاوەی کردوە، کاری من
نیە بچمە وردەکاری مادە و برگەکانی، ئەوەی بەلای خۆمەوە گرنگە کە پێویستە هاوڵاتی
بزانێت نیەتەکانی پشت پرۆژەکە، هۆکار و زەمینەکانی لە ئێستادا چین..گرنگیش نیە
سیستەمی حوکمرانی سەرۆکایەتی یاخود پەرلەمانی بێت، ئەوەی گرنگە لە هەر یەک لەو
جۆرە سیستەمەدا مافە بنەرەتیەکانی هاوڵاتی پارێزراو بن، یاسا سەروەر بێت، سەروەری
هەرێم پارێزراو بێت، دەسەڵات هەم یاسادانەر و هەم جێبەجێکەر نەبێت و .... تاد. ئەزمونەکانی
رابوردو دەیسەلمێنن دەسەڵاتی هەرێم و چۆنیەتی بەرێوەبردنی هەرێم دڵنیاکەر و
ئومێدبەخش نین بۆ دەستورێک بەقەد باڵایان دابرێژرێت و پەسند بکرێت.
دەشێت بتوانن دەستورێکی نیوەچڵ بکەنە ئەمری واقیع، بەڵام ئەوە چارەی کێشە و
نەهامەتیەکانی ئەم خاک و نیشتمانە ناکات. لەو باوەرەدام نەبونی دەستور لە دەستورێک
لە سایەی دەسەڵاتێکی باوەرپێنەکراو باشترە، چونکە بەلایەنی کەمەوە شەرعیەتی رەفتار
و کار و هەڵوێستەکانی لەدەست دەدات.
با چاوەروان بین!