هێندێ زانیاریی تیۆریی، دەربارەی بنچینە سەرەكییەكانی سیستەمی كۆمەڵایەتی

دوکتۆر حوسێن موحەممەد عەزیز
  2020-07-24     1476

گەر بمانەوێ‌، بە تەواویی، لە واتای زاراوەی بنەماڵە و سیستەمی بنەماڵە تێبگەین، پێشەكی دەبێ‌، سەرنجێكی ورد، لە بناغە گشتییەكانی كۆمەڵی كوردەواریی بدەین، تا بزانین، یەكە سەرەكییەكانی كۆمەڵەكەمان، لە چی پێكهاتووە. هەروەها پێویستە، بۆ ئەوەی بە تەواویی، لە باوەڕ، هەڵسوكەت و خەسڵەتەكانیان بگەین، هێندێ‌ زانیارییش، لە بارەی خووڕەوشتی هۆزەكانی كۆمەڵی كوردەواریییەوە، پێش چاوخەین.
بێ گومان، لە وڵاتە دواكەوتووەكانی خۆرهەڵاتی نێوەند بە تایبەتی، كیشوەری (ئاسیا) و (ئەفریكا) بە گشتیی، هەموو كۆمەڵێ‌ لە خوارەوە بۆ سەرەوە، لە پچووكەوە بۆ گەورە، دوای تاكەكانی كۆمەڵ، لە چەن  یەكەیەكی گرنگی سەرەكیی وەك (خێزان، بنەماڵە، تیرە، هۆز و خێڵ) پێكهاتووە، تا بە كۆی هەموویان، گەل و نەتەوەیەكی دیارییكراو پێكدێنن.
پێكهاتەی خێزان
ئەوەی گومانی تێدا نییە، خێزان بە بەردی بناغەی هەموو كۆمەڵەكان دادەنرێ، خێزانێكی ئاسایی دیارییكراویش، سەرەتا لە یەكگرتنی ژن و پیاوێ‌ پێكدێ، لە هێندێ‌ خێزانیشدا، پیاوێ‌ پتر لە ژنێ‌ دێنێ‌، پاشان ژن و مێردەكە منداڵیان دەبێ‌، ئیدی وردەوردە، خێزانەكە نەشونمادەكا و گەورەدەبێ‌. منداڵەكانیش گەورەدەبن و پێدەگەن، لە ئەنجامی هاوسەرگیریی، زاوزێ‌ و وەچەخستنەوەشدا، خێزانەكە تا دێ‌، گەشەدەكا و سنورەكەی فراوانتردەبێ‌، نەوەكانی دوایی خێزانەكەش، ژندێنن و شوودەكەن، سەرلەنوێ‌ خێزانێكی نوێی پچووكتر، لە خێزانی دایك درووستدەكەن، ئیدی بە ئەو شێوەیە، چەن خێزانێكی لاو، لە خێزانە سەرەكییەكە دەكەونەوە، هەر خێزانێكیش بۆ خۆی، ماڵێكی نوێی چكۆلانە ئاوەداندەكاتەوە و بە هەموو خێزانەكانیش، بنەماڵەیەكی یەكگرتووی دیارییكراو دادەمەزرێنن.

 

بنەماڵە چییە؟  
بنەماڵە (كۆیەكی چەن كەسییە، كە لە نێوان ئەندامەكانیدا، پێوەندیی بەهێزیان وەك پەیمانی هاوسەریی، خوێن، باوك و ڕۆڵەیی تێدا هەیە. ئەم كۆیە، لە یەك بنەماڵەدا دەژین و چەن پێوەندییەكی كۆمەڵایەتی پێكەوە چەسپاو، كە بناغەكەیان لە سەر قازانج و بەرژەوەندیی هاوبەش دانراوە، پێوەندیی لە نێوان ئەندامەكانیدا دادەمەزرێنێ‌.) "1"
دیارە، شێوە و نێوەڕۆكی واتای بنەماڵە، لە سەردەمێكەوە بۆ سەردەمێكی دیكە و لە كۆمەڵێكەوە بۆ كۆمەڵێكی دیكە، جیاوازیییان هەبووە و هەیە. هەر لە ئەم پێودانگەوە، هەموو ئەو بنەماڵانەی، لە سەردەمی كۆن و كۆمەڵە سەرەتاییەكاندا درووستبوون، لەگەڵا هەموو بنەماڵەكانی چاخەكانی نێوەڕاست، كۆمەڵگەی كشتوكاڵیی، سەردەمی ئەوڕۆ و كۆمەڵگە پیشەسازییەكاندا جیاوازن.
بێ گومان، فاكتەری ژن و ژنخوازیی، لە نێوخۆی بنەماڵەكەدا، كارێكی گەلێ‌ مەزن، لە پێوەندیی خزمایەتی دەكا. لەبەرئەوە، تا هاوسەرگیریی، لە نێوان ئەندامانی بنەماڵەیەكی دیاریكراودا داخراوبێ‌، پلەی خزمایەتیی و هاوخوێنیی، پتەو و بەهێزتردەبێ‌. بە پێچەوانەشەوە، هاوسەرگیریی لە نێوان ئەندامانی چەن بنەماڵەیەكی جیاوازدا، ئەو سنوورە تەسكەی خزمایەتی، لە نێوان ئەندامانی یەك بنەماڵەی دیارییكراودا هەیە، دەشكێنێ و وردەوردە، كەوشەنی بنەماڵەكە فراوانتردەبێ، خوێنی نوێ، تێكەڵاوی خوێنی ئەندامانی بنەماڵەكە دەبێ‌ و پلەی خزمایەتییەكان، لە نێوان ئەندامانی بنەماڵەكەدا دوورتردەكەونەوە، تا ئەو جۆرە هاوسەرگیرییەش، پتربێ‌ و دوورتركەوێتەوە، بەرەبەرە خزمایەتییەكەش لاوازتردەبێ. جگە لە فاكتەری هاوخوێنیی، باری ئابووریی، پێوەندیی كۆمەڵایەتی، هەستی دەروونیی و ئاستی كەلتوورییش، كارێكی زۆر، لە گەشەكردن و پێشكەوتنی بنەماڵەیەكی دیاریكراو دەكەن.
هەرچەندە، ئەوەتەی مرۆ بە تەواویی، ڕاست و چەپی خۆی ناسیوە، بنەماڵە وەك سیستەمێ‌ هەر هەبووە، تا ئەوڕۆش، لە هێندێ‌ وڵاتانی جیهاندا هەر ماوە. بەڵام، بنەماڵە وەك یەكەیەكی كۆمەڵایەتی، بە شێوەیەكی بەردەوام، گۆڕانكاریی بە سەردا هاتووە و بە سەریشیدا دێ‌. بۆیە، لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا، بەرەو پوكانەوە و هەڵوەشاندنەوە ڕۆشتووە، بە تایبەتی، لە وڵاتە پیشەسازیی، دێمۆكراسیی و سۆسیالیستە كۆنەكاندا، گەلێ كزولاوازبووە، دەسەڵاتی ڕامیاریی و فەرمانڕەوایی لەدەسداوە. بەڵام بنەماڵە، وەك یەكەیەكی كۆمەڵایەتی، لە هێندێ‌ وڵاتی جیهاندا، جارێ‌ هەر ماوە و دووریش نییە، بەرەو بوژاندنەوەش بڕوا!

 

تیرە و هۆز
وەك ئاشكرایە، بە چەن بنەماڵەیەكی دیاریكراو، تیرەیەك و بە چەن تیرەیەكیش، هۆزێكی دیاریكراو پێكدێنن. بۆ نموونە: هۆزی {جاف}، لە چەندین تیرەی وەك: (هاروونی، ئیسماعیلی، عەزیزیی، میكاییلی، تەرخانی، شاتری، تاوگۆزی و گەڵاڵی...}پێكهاتووە. ئەم تیرانە، هەموویان لە نێوان خۆیاندا، خۆیان بە خزمی یەكدی دەزانن، هێندێ‌ بەرژەوەندیی تایبەتیی كۆیاندەكاتەوە، لە كاتی تەنگانەشدا، داكۆكیی لە یەكدی دەكەن.
كەواتە دەتوانم، بڵێم: هۆز وەك ڕێكخراوێكی كۆمەڵایەتی وایە، زۆربەی پێوەندییەكانی خۆی، پتر لەسەر بنچینەی ڕەگەز، خوێن و پلەی خزمایەتی دادەمەزرێنێ‌. هەموو تاكەكانی هۆزەكەش، ئەركی سەرشانی تایبەتیی دیارییكراوی خۆیان هەیە. لە هەمان كاتیشدا، مافەكانیان لەنێو چوارچێوە و قەوارەی هۆزەكەدا، ڕەچاودەكرێ‌ و دەپارێزرێ‌.
سەبارەت  هۆز، گەلێ پێناسەی جیاواز هەیە، بەڵام، هێندێ‌ لە شارەزایانی وەك Rondot) ) و (Hay)، لە سەر ئەوە ڕێككەوتوون: (هۆز كۆمەڵێك، یاخود چەند كۆمەڵێكی یەككەوتەیە، بۆ پاراستنی ئەندامان لە دەسدرێژیی دەرەكیی و بۆ پارێزگاریی دابونەریتی میللیی پێكهاتووە. بڕێك هۆز هەن، هەتا سەركردەیەكی دانپێدانراویشیان نییە، هەندە هۆزێكیش هەن، كە چەن سەرۆكێكیان هەیە ... هۆزە گەورەكان، بە سەر چەن لقێكدا دابەشدەكرێن. (Hay) سەركردایەتی بە گرنگترین دەزگەی هۆز دادەنێت .... (Rondot)یش، زایەڵەیەكی دەنگی (Hay)ە، بە لای ئەوەوە، (هۆز جیهانێكی گچكەیە و لە هەناوی خۆی دەڕوانێت، ئامرازێكی داكۆكییە، دەزگەیەكی نەریتیی و پارێزگارە، كۆمەڵێكە، خۆی لە هاوچەشنەكانی بە مەزنتر دەزانێت.)
پاشان نووسیوێتی: (سەرەكهۆز تەنیا بە كردار و ڕەفتار و مێرخاسیی و كەڵەمێریی، جڵەو دەگرێتە دەست، داكۆكیی لە هۆز و سەركردایەتیكردنی جەنگ، یەكێكە لە گرنگترین ئەركەكانی.) "2"
دیارە، تا درەختی هۆزێكی دیاریكراو، ڕەگی قووڵی، بە ناخی مێژووی گەلێكدا داچووبێ‌ و مێژوویەكی دێرینی هەبێ‌، ئەوا هۆزەكە، پتر گەورەدەبێ‌، سنووری دیمۆگرافیا و جوگرافیای هۆزەكەش، بەرفراوان و بەربڵاوتردەبێ. بە پێچەوانەشەوە، ئەو هوزانەی تازە درووستبوون، جگە لە ئەوەی، بە تەمەن ساوا و بە ژمارە كەمن، زۆر پەلوپۆ ناهاوێژن و لە نێوچەیەكی بەرتەسكی جوگرافیاشدا دەژین. (مارتین ڤان بڕۆنەسن) لە ئەو بارەیەوە نووسیوێتی: (هەر هۆزێ تۆكمە بووبێ، واتە: مێژوویەكی دوورودرێژی هەبێ، ئیدی لقەكانی وەك تایەفە دەنوێنن، چونكە زێتر پەرتبوون و كەرتبوون، لە سەر ئاستی قەوارەی خزمایەتی دەسازێت. بەڵام، ئەو هۆزانەی هێندە نییە، پەیدابوون، یاخود لە ئەو دوایی دواییانەدا، بێگانەی زۆریان تێورووكاوە، ڕوون دیارە، كە لقەكانی لە ڕەچەڵەكی فرەچەشن كەوتوونەتەوە، هەتا ئەو لقانەش، كە خزمایەتییەكی قووڵ، لە نێوان ئەندامەكانیاندا نییە، وەكی باڤك.*) "3" 

 

خەسڵەتەكانی كۆمەڵی خێڵەكی                                                                                   
دەربارەی دید و بۆچوون و خەسڵەتەكانی كۆمەڵی خێڵەكیی، (دوكتۆر سادقی شەرەفكەندیی) نووسیوێتی: (لە سیستەمی بایەخەكانی ڕێكخراوی عەشیرەتیدا، "من" تا ئەندازەیەك نییە، ئەمە "ئێمە" واتە عەشیرەتەكە دەسەڵاتدارە و زاڵە، هەر كەس بە عەشیرەتەكەیەوە دەناسرێ و بە ناوی عەشیرە نەبێ‌، بە هیچ ناوێكی دیكە، خۆی ناناسێنێ‌. مرۆڤ لە پێشدا ئەندامی عەشیرەتە و پاشان موسوڵمان، یان ئێزیدیی یان مەسیحییە، دواییش كوردە. گەر بێتو عەشیرەتێكی دیكە، خاوەنی هەمان ئایینزا و هەمان نەتەوە بێ‌، بە نزمتر لە عەشیرەتی خۆی دەزانێ‌ و پێی وایە: ئەندامانی ئەم عەشیرەتە، لە ئەندامانی عەشیرەتی خۆی ئازایەتییان كەمترە. دیارە، بە ڕەقیب و تەنانەت جاری وا هەیە، بە دوژمنی خۆشی دادەنێ‌.
وەك ڕێكخراوێكی كۆمەڵایەتی، عەشیرە دەوڵەتێكی پچووكە، نموونەیەكە، كە لە ئەودا هۆیەكانی بەرهەمهێنان، بەڕێوەبردن، هەروەها نەزمی نێوخۆیی و ئاساییشی دەرەوە، دەسەبەركراوە. سەرۆك عەشیرەت هەر لە ئەم كاتەدا، سەرۆكی ئایینزایە، سیمبۆڵی هێزی بەڕێوەبەریشە و فەرمانەكانی لە جێی یاسایە، سیستەمی بایەخەكانی عەشیرەتیی، كە لە لایەن هەموو ئەندامانی  عەشیرەتەوە پەسەندكراوە. هەروەها داب و شوێن و ڕیوشوێنەكان وا دەخوازن، كە ئەندامانی عەشیرە بە گشتیی، بە قسەی سەرۆكی خۆیان بكەن. سەرۆك وەك پەرژینی نێوان عەشیرە و دونیای دەرەوە، حسێبی بۆ دەكرێ‌. ئەندامانی عەشیرە، هیچ كارێك بێ‌ ڕەزامەندیی سەرۆك ناكەن.)"4"
هەروەها دوكتۆر (سیامەند زەید عوسمان)یش بە هەمان شێوە، دید و بۆچوونی خۆی دەربڕیوە و نووسیوێتی: (تاك لە هۆزە كوردییەكاندا، پێش هەموو شتێ، خۆی بە ئەندامی هۆزەكەی خۆی دەزانێ، پاشان، خۆی بە موسوڵمان، دیان و ئێزدیی دادەنێ، تەنیا دوای ئەوەش، باسی نەتەوەكەی خۆی دەكا.)"5"
هەرچەندە، ئەم دوو بۆچوونە، لە هێندێ‌ شتدا لە یەكدی دەچن، بەڵام، لە ڕاستییدا نازانم، كامیان لە كامیانی وەرگرتووە، چونكە هیچیان، هێمایان بۆ بەرهەمەكانی یەكدی نەكردووە. جگە لە ئەوەی، گەر قسەی یەكێكی دیكەش بێ، ئەوا ناوی سەرچاوەكانیشییان نەهێناوە!
هۆزەكان ناوی جیاجیایان هەیە، هەر هۆزێ بە ناوێكی جیاوازەوە دەناسرێ‌، ناو و ناوبانگ دەردەكا. دوكتۆر (جەلیلی جەلیل) نووسیوێتی: (ناوی هۆزە كوردییەكان، لە بنەڕەتدا، لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی دیكە، جیاوازییان هەیە. لە هێندێ‌ باری تایبەتیدا، ئەو هۆزانەی لە نێوچە شاخاوییەكان، لە نێوەڕاست و خوارووی كوردستان نیشتەجێبوون، بە ناوی نێوچە جوگرافیاییەكانەوە ناودەبرێن. لە هێندێ‌ باری دیكەشدا، بە ناوی دامەزرێنەری تیرە و هۆزەكانیانەوە دەناسرێن. ئەم شێوەیەی دووەمیش، بۆ ئەو هۆزانە بەكاردێنرێ‌، كە لە سەردەمێكی درەنگدا درووستبوون.)"6"
شتێكی ئاشكرایە، لە كۆمەڵێكی دەرەبەگیی ـــ نیمچەدەرەبەگیی دواكەوتووی وەك كۆمەڵی كوردەواریدا، پایە سەرەكییە گرنگە كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵ، لە سەر بنچینەی چەن تیرە و هۆزێكی جیاواز دامەزراوە. پڕۆفیسۆر (مینۆڕسكیی)، دەربارەی هۆزەكانی نێو كۆمەڵی كوردەواری نووسیوێتی: (لە ڕووی كۆمەڵایەتییەوە، كورد بە سەر چەن هۆزێكدا دابەشدەكرێ‌، هۆزیش لە دوو چین پێكدێ: یەكەمیان جەنگاوەرەكانن، كە سەرۆكی هۆز و دەسوپێوەندەكانیان دەگرێتەوە. دووەمیشیان ئەو بەشەن، كە بە كشتوكاڵەوە خەریكن. ئەندامانی هۆزەكە لەگەڵ سەرۆك هۆزدا، هەست بە پێوەندییەكی خزمایەتی دەكەن، بە شێوەیە، بە پارچەیە لە قەوارەی هۆزەكانیان دادەنێن. هێندێ‌ جاریش، وەك قارەمانێ‌ لە ئاغا و گەورەی هۆزەكە دەڕوانن، وەك ئەوەی بڵێی، لە قوڕێكی دیكە درووستكرابن. لە یەكەم ووردبوونەوەشدا، هەست بە جیاوازییەك لە نێوان ئاغا و جووتیاراندا دەكرێ. ئاغا وەك پیاوێكی بە شانوشكۆ و خاوەن دەسەڵات، سەیردەكرێ‌.)"7"
(عەرەبی شامیلۆف)، ســــەبارەت بە چینی دەرەبەگی كورد نووسیوێتی:(جڵەوی دەسەڵاتی ئایینیی و دنیاییان بە دەسەوەبووە، ڕەشوڕووتی كوردیان هێناوەتە ژێر ڕكێفی خۆیانەوە.)"8" 
هەروەها، دەربارەی چۆنێتی دیاریكردن، یا هەڵبژاردنی سەرۆك هۆزەكان لە كۆمەڵی كوردەواریدا، زانای  فڕەنسیی (تۆمابوا) نووسیوێتی:(گەیشتنی سەرۆك هۆز، بە پلەوپایە و دەسەڵاتی خۆی، بەگوێرەی هەلومەرجی هۆزەكە دەگۆڕێ‌. یا ئەوەتە، كوڕ لەجێی باوك دەسەڵات وەردەگرێ‌، یا لە نێوان پیاوە گەورەكان و ناسراوەكاندا، هەڵبژاردندەكرێ‌ ،یا میریی دەسەڵاتی خۆی بەكاردێنێ‌ و گەورەیەك، بە سەر هۆزەكەدا دەسەپێنێ‌.)"9"

 

سیستەمی بنەماڵە
وەك ئاشكرایە، سیستەمی بنەماڵە، پتر لە نێو كۆمەڵی دەرەبەگیی- نیمچەدەرەبەگییدا، لە برەودابووە و دەسەڵاتی خۆی، بە سەر دانیشتووانی نێوچەیەكی دیاریكراودا سەپاندووە. هێندێ‌ لە ئەو دەرەبەگانەش، پشتاوپشت، زەویەكانیان بە میرات، لە باووباپیرانەوە بۆ ماوەتەوە. هێندێكی دیكەیان، بە شەڕ و زۆرداریی، زەویی جووتیارانی نێوچەكەی خۆیان و دەوروبەرەكەیان داگیركردووە. هێندێكی دیكەشیان، لە ئەنجامی دڵسۆزییان بۆ شاكانی (ئێران) و سوڵتانەكانی (عوسمانیی)، ئەو زەوییانەیان وەك خەڵات پێ بەخشراوە. پاشان، لە سەردەمە جیاجیاكانی فەرمانڕەوایی شاكانی (ئێران) و سوڵتانەكانی (عوسمانیی)دا، پتر شوێنپێی خۆیان قایمكردووە و دەسەڵاتیان پەرەیسەندووە. (میرە دەرەبەگەكان، زەوییەكانیان بە میرات بۆ ماوەتەوە. لە ئەمەشدا، كەڵكیان لە مافەكانی دەرەبەگایەتی وەرگرتووە، كە چەن پارچە زەوییەكی دیارییكراویان پێ بەخشراوە. لە بەرانبەر ئەوەدا، دانیان بە فەرمانڕەوایی و دەسەڵاتی سوڵتانەكاندا ناوە. لە ئەو بارودۆخە نوێیەشدا، چاویان لە فراوانكردنی پارچە زەویی و موڵكەكانی دیكەی دەوروبەریان بڕیوە، بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی جێگیرتر و سەربەخۆتر بژین. تا وای لێهاتووە، دەسەڵاتی سوڵتان، تەنیا شتێكی ڕووكەشبووە و زیاتر خۆی لە ئەو دیارییانەدا بینیوە، كە میرە كوردەكان، پێشكەشی پیاوماقووڵان و دەسڕۆیشتووەكانی دەرباری ئیمپڕاتۆریەكەیان كردووە. یا هێندێ جار، هێندێ هێزی چەكداریان، بۆ هێرش و پەلاماردانەكانی دەوڵەت ناردووە.)"10"
زۆر جاریش وا ڕێككەوتووە، هێندێ‌ لە سەرۆك تیرە و هۆزەكان، كاتێ‌ تەماشای شانوشەوكەتی خۆیان و چواردەورەكەیان كردووە، ئیدی لە خۆیان باییبوون، هەوای دەسەڵاتی پتر و سەربەخۆییەكی بێ‌ سنوور، لە كەللەی داون، ئەو باج و دیاریییانەشیان، بە سوڵتان نەداوە، یا پیاوەكانی خۆیان، بۆ بەرەكانی جەنگ نەناردووە. لەبەرئەوە، هەراوئاژاوە و ناكۆكیی، لە نێوانیاندا پەیدابووە. لە ئەمەشدا، پتر پشتیان بە نێوچە شاخاوییە قایم و لێڕەوارە چڕوپڕەكانی (كوردستان) بەستووە. هەروەها، جگە لە ئەوەی هێندێ‌ جار، هەلی لە باریان بۆ هەڵكەوتووە، بارودۆخێكی تایبەتییان بۆ سازاوە، سوڵتانەكان دەسەڵاتیان لاوازبووە، لەشكری ئیمپڕاتۆریاكەش، لەگەڵا دەوڵەتێكی دیكەدا، سەرقاڵی جەنگ بووە، ئیدی سەركێشییانكردووە و لێیان ڕاپەڕیوون. گەلێ جاریش (خێڵەكان كەڵكیان لە شوێنە ستراتیژییەكانی سەر سنوور وەرگرتووە، یاخیبوون و سەرانەیان بە دەوڵەت نەداوە. بۆ نموونە: هۆزی بڵباس، نزیكەی چوارهەزار دەوارێ دەبوون، دانیان بە دەسەڵاتی توركیا و ئێراندا نەدەنا.)"11"

 

میرنشینە كوردییەكان و بنەماڵەی دەرەبەگەكان
دوای ئەوەی دوكتۆر (جەلیلی جەلیل)، دەمەتەقێیەكی دوورودرێژی، دەربارەی بارودۆخی هەر یەكێ‌ لە ئەو میرنشینانەی (كوردستان) كردووە، نووسیوێتی:(لە سییەكانی چەرخی نۆزدەدا، كوردستان بە سەر چەن میرنشینییەكی دەرەبەگیی پچووكدا دابەشكرابوو. لە نێوان فەرمانڕەواكانیدا، ململانێیەك لە سەر دەسەڵات لەئارادابوو. كوردستانیش وەك نێوچەیەكی لە یادكراو وابوو، ئابوورییەكی لاوازیشی هەبوو.)"12"  
دیارە، لە ئەنجامی ئەو ناكۆكیی و ململانێیەی، لە نێوان میرە دەرەبەگە كوردەكاندا ڕوویداوە، بە شێوەیەكی بەردەوام، لە (كوردستان) ئاژاوە و جەنگی نێوخۆ بەرپابووە، بە هەزاران كوڕی كوردیان، بەگژ یەكدیدا كردووە، دەست و چنگۆڵەیان، بە خوێنی یەكدی سووركردوون. بۆ نموونە: (فەرمانڕەوایانی سۆران و بۆتان، لە پێناوی بەهێزكردنی شوێن و بەدێهێنانی ئامانجەكانیاندا، لاوە خوێن گەرمە بەهێزەكانیان، لە ناكۆكییە نێوخۆییە دەرەبەگییەكانی خۆیاندا بەكاردەهێنا، تا هەموو میرنشینە كوردییەكان، لە میرنشینییەكی دەرەبەگیی گەورەی یەكگرتوودا كۆكەنەوە. دواتریش ئەو ئامانجانە، ترسی لە دڵی فەرمانڕەوا هاوسێكانیان و هەروەها میریی سوڵتاندا دەچاند.)"13"
بە ئەو شێوەیە، لە لایەكەوە: جەنگی ناڕەوای نێوخۆ، لە نێوان میرە دەرەبەگە كوردەكان خۆیاندا، لە سەر دەسەڵات، چاوچنۆكیی و پاوەنخوازیی ڕوویدەدا. لە لایەكی دیكەشەوە: لە نێوان سەركردەكانی كورد و داگیركەراندا، لە سەر داگیركردنی (كوردستان)، جەنگێكی دەرەكیی سەخت و درێژخایەنتر بەرپادەبوو. چیلكەوچەوێڵی هەموو ئەو جەنگانەش، هەمیشە هەر، لاوە ئازاكانی كورد بوون. بۆیە وای لێهاتبوو، جار لە دوای جار، لافاوی ڕووباری ئەو خوێنە، پتر دەبوو!

 

خەسڵەتە نەتەوەییەكانی كورد
هەموو كۆمەڵێ‌ لەم جیهانەدا، چەن خەسڵەتێكی نەتەوەیی تایبەتیی خۆیان هەیە، هەر بە هۆی ئەو خەسڵەتانەشەوە، كۆمەڵێكی دیاریكراو، لە چەن كۆمەڵێكی دیكە جیادەكرێنەوە، هەرچەندە         (شەرەف خانی بەتلیسیی)، پتر لە چوارسەدە لەمەوبەر نووسیوێتی: (چونكە كورد نەهاتوونە ژێر فەرمانی تاكە فەرماندارێكەوە، بۆیە لە یەكدی نامۆن و خوێنی یەكدی دەڕێژن و گوێ نادەنە هێمنایەتیی و ڕێكوپێكیی و لە سەر زۆر و كەم، زوو هەڵدەچن!) "14"                                                    
بەڵام، زانای گەورەی مێژوونووسمان (موحەممەد ئەمین زەكی)، بە پێچەوانەوە بیریكردۆتەوە، هێندێ‌ خەسڵەتی گشتیی كۆمەڵایەتی كۆمەڵی كوردەواری، زۆر بە ڕوونیی، لە سێ‌ خاڵدا بۆ دەسنیشانكردووین و نووسیوێتی: (ژیانی كۆمەڵایەتی لە نێوان كوردەكاندا، سێ‌ خەسڵتی بە زەقیی پێوە دیارە:
1. كوردەكان، لە دەوری سەرۆكێ‌، هەر سەرۆكێ بێ‌، كۆدەبنەوە. هێندێ‌ جار ئەو سەرۆكە، لە ڕەگەزێكی دیكە بووە و كورد نەبووە. ئەم خەسڵەتەش، وەك شتێكی كلاسیكیی مێژوویی لێهاتووە و ناگۆڕێ‌.
2. لەگەڵ ئەوەشدا، كە هێندێ‌ دابونەریتی مێژوویی ڕەچاودەكەن، كەچی بە شێوەكی كوێرانە، دوای ئەو سەرۆكە دەكەون و گوێڕایەڵیی دەكەن.
3. بە سەر چەن چینێكی كۆمەڵایەتیدا دابەشدەكرێن.)"15"
هەرچەندە، ئەمە وەك بۆچونێ، تەنیا لە ڕووی كۆمەڵایەتییەوە، تا ئەندازەیەك، ڕاستیییەكی زۆری تێدا هەیە، بەڵام لە هەمان كاتیشدا، هەرگیز ناتوانین، ئەم تێڕوانینە وەك دەقێكی چەسپاو، بە سەر هەموو تیرە، هۆز و چینە كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵی كوردەواریدا بچەسپێنین. چونكە هەموو تیرە، هۆز و چینەكانی كۆمەڵی كورد، لە ڕووی بیر، باوەڕ، هەڵوێست، كردەوە و شێوازی ژیانی كۆمەڵایەتییەوە، چوونیەك نین و لە یەكدی جیاوازن. بۆیە دەبێ‌، هەر تیرە، هۆز و چینێكی كۆمەڵایەتی، بە جیا لێی بكۆڵرێتەوە و بە یەك چاو، تەماشای هەموویان نەكرێ‌. بۆ نموونە: هۆزی (جاف)، كە لە نێوان ڕۆژهەڵات و باشووری {كوردستان}دا بڵاوبوونەتەوە و نیشتەجێبوون، لەگەڵا هۆزی (موكری، شكاك و گەڵباخی) لە ڕۆژهەڵاتی (كوردستان) جیاوازن. هەروەها، هۆزەكانی (باجەلان) لە (خانەقی)، (دەلۆ) لە (كەركووك)، هۆزی (دزەیی) لە (هەولێر) و (زێباریی) لە (مووسڵ)،  ئەمانە هەموویان، لە زۆر ڕووەوە، لەگەڵ یەكدیدا جیاوازییەكی گەورەیان هەیە. بۆیە، هەر مامۆستا (ئەمین زەكی)خۆی، لە شوێنێكی دیكەدا نووسیوێتی:(هەموو ئەو خەسڵەتە نەتەوییانەی، لە هۆزەكانی كورددا هەن، وەك ئیشی ڕۆژانە، نەریت و ڕەوشتی گشتیی... تاد، تەنیا یەك جۆر نین و بە شێوەیەكی یەكگرتوو نین، بەڵكوو لە نێوان هەموو هۆزەكاندا، نزیكەی جیاوازییەكی ئاشكرا، لە نێوان ئەو خەسڵەتە نەتەوەییانەدا بەدیدەكرێ‌.)"16"
دیارە، هەر لە كۆنەوە تا ئەوڕۆش، كۆمەڵی كوردەواری، لە ڕووەكانی كۆمەڵایەتی، ڕامیاریی، فەرهەنگیی، زمان و دیالێكتەوە، هەرگیز كۆمەڵێكی هاوئاهەنگ و یەكگرتوو نەبووە، یەكێتیی نەتەوەیی، لە نێوان بەشەكانی كۆمەڵدا نەبووە و نییە، ڕیزەكانی ئەم نەتەوە بندەسە، بە هۆی چەن فاكتەرێكی جیاوازەوە، پچڕپچڕ و لەتلەت بووە. هۆكەشی بە  زۆریی، بۆ ژێردەسیی، چەوساندنەوە، دابەشكردنی (كوردستان) و نەبوونی دەوڵەتێكی نەتەوەیی یەكگرتووی (كوردستانیی) دەگەڕێتەوە. (دابەشبوونی ڕامیاریی كوردستان، بە سەر دەوڵەتێكی سوننیی و دەوڵەتێكی شیعییدا، كە دوو زمانی فەرمیی جیاواز و دوو فەرهەنگی جیاواز و پێڕەوی دوو جۆر ڕێكخستنی ڕامیاریی، كۆمەڵایەتیی و ئابووریی جیاوازیان دەكرد. هەروەها، دابەشبوونی هەر بەشێكی كوردستان، بە سەر چەندین میرنشینی جیاوازدا، سەرەڕای دۆخی تۆپۆگرافیای نالەباری ئەرزەكەی، كە شاخ و دۆڵا و ڕووبار، لە یەكدی دابڕیبوو، ئەمانە هەموویان، نەك یارمەتی كوردیان نەدا، بەرەو لەیەكچوونی فەرهەنگیی، كۆمەڵایەتی، ئابووریی و ڕامیاریی بۆ پێشەوە بچێ‌، بەڵكوو، دەلاقەكانی جیاوازیی و لەیەك نەچوونیان، لە نێو دانیشتووانی كوردستاندا قوڵتركردەوە.
گەلی كورد، لە ڕووی كۆمەڵایەتییەوە، دابەشبووبوو بە سەر چەندین تیرە و هۆز و خێڵی گەورە و پچووكدا. لە ڕووی ئابوورییەوە، بەشێكی گەورەی، بە ڕەوەندایەتی مابوونەوە، هێندێكی خەریكی كشتوكاڵا بوون، لە گوندی دواكەوتوودا دەژیان و هێندێكی كەمی، لە شار نیشتەجێبوون. لە ڕووی ڕامیارییەوە، دەوڵەتی خۆی نەبوو، ئەوانی ژێر دەسی عەجەم، ئەبوو دڵسۆزیی ڕامیارییان، بۆ شا و ئەوانی ژێر دەسی ڕۆم، ئەبوو دڵسۆزیی ڕامیارییان بۆ سوڵتان هەبێ، ئەوانەی نێوچەكانی سنووری هەر دوو دەوڵەت، بەگوێرەی ڕوودانی ڕووداوەكان و دەسكەوتی خۆیان، بە ئاسانیی باری دڵسۆزیی خۆیان دەگۆڕی. لە ڕووی فەرهەنگییەوە، گەرچی زۆربەی كورد موسڵمان بوون، مەلاكانی كورد ئەبووایە، فێری زمانی عەرەبیی بن. بەڵام دەسەڵاتی ئێرانیی ــ عەجەم، فەرهەنگی فارسیی و دەسەڵاتی عوسمانیی ــ توركیی، فەرهەنگی توركییان، بە سەردا دەسەپاندن ..... فەرهەنگی ڕۆشنبیرەكانی كورد، بەگوێرەی دابەشبوونیان، دەكەوتە ژێر كارتێكردنی سێ‌ نەتەوەی جیاوازەوە. هیچ كام لە لەهجەكانی زمانی كوردیی، "گۆرانی، كرمانجی و بابانی" نەیتوانی، ببێتە زمان و  فەرهەنگ و نووسینی تێكڕای كورد. جیاوازی نێوان لەهجەكانی زیاتر و قووڵتر بوو. لە ڕووی ئایینەوە، گەرچی زۆربەی كورد موسوڵمان بوون، بەڵام، ئەمیش دابەشبووبوو بە سەر ئایینزای جیاوازدا. سەرەڕای زۆرایەتییەكی سوننیی، شیعە و عەلەویشی تێدابوو. لە پاڵ موسڵماندا، بەشێكی كورد، هەر لە سەر ئسوڵی ئێزدیی مابوون.
لەم كۆمەڵە پچڕپچڕەدا، دڵسۆزیی بۆ بنەماڵە، دڵسۆزیی بۆ خێڵ، دڵسۆزیی بۆ نێوچە، دڵسۆزیی بۆ ئایین، دڵسۆزیی بۆ ئایینزا، ئەكەوتە سەروو هەموو دڵسۆزییەكی دیكەی وەك دڵسۆزیی بۆ نەتەوە، یا دڵسۆزیی بۆ دەوڵەتەوە. ئەوەش بووبوو بە مایەی دووبەرەكیی و ناكۆكیی و خۆخۆریی، كە بەگەورەترین دەردی كورد دەژمێررێ‌. (شەرەفخان و ئەحمەدی خانیی و حاجی قادر) و هەموو ڕۆشنبیرەكانی دیكەی كورد، لە دەست ئەو دەردە سكاڵایان كردووە، بە داخ و پەژارەوە لێی دوواون، هەموو نووسەرانی بێگانەش، وەك بەشێك لە كەسێتی كورد باسیانكردووە)"17"
بۆیە، لە كۆمەڵی كوردەواریدا، دەسەڵاتی سەرۆك تیرە، هۆزەكان و سیستێمی بنەماڵە، بە شێوەیەكی بەردەوام، سەریدەرهێناوە و لە برەودابووە. دیارە، لە ئەنجامی چەن فاكتەرێكی ئایینیی، ئابووریی، فەرهەنگیی و هێندێ جاریش، نەتەوەیی و ڕامیاریی، بنەماڵەیەكی دیارییكراو، لە نێو هۆزەكەی خۆیدا، بە خێرایی گەشەیكردووە و وردەوردە، ناویدەركردووە. پاشان، لە نێوخۆیدا بەهێزبووە و پەلیهاویشتووە، تا بە كاوەخۆ، دەوروبەرەكەی خۆشی تەنیوەتەوە. ئیدی درەنگ بووبێ‌ یا زوو، بە تەواویی، دەسی بە سەر كاروبار و دەسەڵاتی هۆزەكەدا گرتووە، لە نێو بنەماڵەكەدا، سەرۆك هۆزێكی باشیان تێدا هەڵكەوتووە و لە ئەویشەوە دەسەڵات، دەمڕاستیی و سەركردایەتیی هۆزەكە، بۆ نەوەكانی دوای خۆی بەجێماوە.

 


سیستەمی بنەماڵە و دثرەبەگە نیشتمانپەروەرەكان

لە مێژووی گەلانی جیهاندا، لەنێو بنەماڵە و دەرەبەگە نیشتمانپەروەرەكاندا، گەلێ‌ سەردار و میری مەزن دەركەوتوون، ئەو بنەماڵانە، لەپێناوی بەختەوەریی و ئازادیی گەلەكانیاندا، لە پێناوی ڕزگاریی و سەربەخۆیی وڵاتەكانیاندا، لەپێناوی دامەزراندنی دەوڵەتێكی یەكگرتووی ناسیۆنالدا، لە كات و سەردەمی جیاجیادا، دژی دوژمنان و داگیركەرانی نیشتمانەكانیان جەنگاون، شۆڕشی نەتەوەیی، ڕامیاریی و چەكدارانەیان هەڵگیرساندووە، خەباتێكی سەختی بێ وچانیان كردووە، خۆیان لە خۆشیی ژیان بێ بەشكردووە، هەموو كات و سەروەت و سامانیان، لە پێناوی سەركەوتنی گەلەكانیاندا بەختكردووە. دیارە، ئەو جۆرە میر و بنەماڵانە، بنجی كۆمەڵایەتییان، لە سەر ڕەگی هەر چینێ‌ داكووتابێ‌ و سەوزبووبێ‌، تا ئەندامێكی گەلەكانیان مابێ‌، هەمیشە بە خۆشیییەوە یادیاندەكەنەوە، سەری ڕێزیان بۆ دادەنەوێنن، بە چاوی پڕ لە خۆشەویستییەوە، لێیان دەڕوانن، پلەوپایەی كۆمەڵایەتیی و ناوبانگی ڕامیارییان، وك (زێڕی تێزاب) وایە و هەرگیز ژەنگ هەڵ ناهێنێ، ناویان لە لاپەڕی بیرەوەریی گەلەكانیاندا، بەجوانترین شێوە تۆماركراوە.
لە مێژووی نەتەوەی كوردیشدا، گەلێ قارەمانی وەك (میر بەدرخان بەگی بۆتان، یەزدانشێر، شێخ عوبێدوڵڵای شەمزینان، شێخ سەعیدی پیران، سەیید ڕەزای دەرسیمیی، سمایل ئاغای شكاك، شێخ مەحموودی بەرزنجیی، قازیی موحەممەدی پێشەوا و شێخ عەبدولسەلامی بارزان...) تاهەتایە، وەك ئەستێرەكی پرشنگدار، ناویان لە ئاسمانی كۆمەڵی كوردەواریدا دەدرەوشێتەوە. هەرچەندە، سەركردە و پیاوە مەزنەكانی كورد، لە هەوڵ و تەقەلاكانیاندا، سەركەوتوو نەبوون و ئامانجەكانی خۆیان نەپێكاوە، زۆربەی زۆریشیان، هەر بە ئەو داخەوە، سەریانناوەتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، ڕۆڵەكانی نەتەوەی كورد، هەر شانازییان پێوە دەكەن و بەڕێزەوە ناویاندێنن، گەر ئەوڕۆش، چەن سەركردەیەكی نیشتمانپەروەری دیكەی كورد، لەنێو ڕیزەكانی گەلدا هەڵكەون و دەركەون، لە سەر ڕێوشوێنی باووباپیرانیان بەڕیوەبڕۆن، توێشوی خەبات و تۆڵەسەندنەوە، لە پشت ببەستن، هەوڵی ڕزگاركردنی كورد و سەربەخۆیی (كوردستان) بدەن، ئەوا ڕۆڵەكانی گەل، بە هەمان پەرۆش، بە هەمان ڕێز و خۆشەویستییەوە، باوەشی ئەمەك و سەروەریان بۆ دەكەنەوە. وەك (جەلال تاڵەبانی)یش نووسیوێتی: (ئەوە هیچ لە ئەو ڕاستییە ناگۆڕێ‌، كە جووڵانەوەی ڕزگارییخوازانەی كورد، لە چەرخی نۆزدەیەمدا، لە لایەن میرە كوردەكان، یا دەرەبەگ، یا پیاوە ئایینییەكانی كوردەوە، سەركردایەتیكراوە، جووڵانەوەی ڕزگاریخوازانەی كورد، لە ئەو ڕووەوە، تاك و تەنیا نەبووە و نییە، بەڵكوو، چەن جارێ‌ لە مێژوودا ڕوویداوە، بزووتنەوەی نیشتمانیی لە سەرەتادا، یا لە قۆناغێكی دیاریكراویدا، لەژێر ئاڵای سەركردایەتیی و میرەكاندا، بەرپابووە و نەشونمایكردووە، بۆ نموونە: وەك لە پۆڵۆنیا و بولگاریا و هێندێ‌ ووڵاتی عەرەب ڕوویانداوە، یا لەلایەن شایەكی دەرەبەگ خۆیەوە، دەسیپێكردووە، وەك لە ئەڤگانستان، شا ئەمانوڵڵا خۆی، ڕێبەری بزووتنەوەی ڕزگاریخوازانەی نیشتمانیی وڵاتەكەی كردووە. تەنانەت، لە سەردەمی ئێستە و لە ئەم ڕۆژگارانەشماندا دەبینین، یەكێكی وەك میر سیهانۆك، سەركردایەتی جووڵانەوەی ڕزگارییخوازانەی گەلی كەمبۆدیا دەكا. میر سۆفانافۆنكیش لە لاووس، ڕێبەرێتی بزووتنەوەیەكی جەماوەریی میللیی دەكا. هەروەها دەبینین، میرەكانی عەرەب لە عومان، دژی ئیمپریالزمی بریتانیا، سەركردایەتی بزووتنەوەی شۆرشگێرانە دەكەن. هەر لە سەرەتاشەوە تا ئەوڕۆ، چەن دەستەیەك لە دەرەبەگ، سەرەك هۆز و پیاوە ئایینییەكانی كورد، لەگەڵ كاروانی خەباتی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازانەی كوردایەتیدا ڕۆیشتوون. هەرچەندە ڕۆڵ، بایەخ و چالاكیییان، بە پلەیەكی گەورە كەمبووەتەوە.)"18"
*   *   *

تێبینیی: ئەم گوتارە دەسكارییكراوە و لە بەرهەمێكی نووسەر خۆیەوە وەرگیراوە: {ڕۆڵی سیستێمی بنەماڵە لە بزاڤی ڕزگارییخوازی نیشتمانیی كوردستاندا، چاپی2، سولەیمانیی، چاپخانەی ئەزمڕ، 2001، ل13 - 25}. 

سەرچاوەكان:
01. د. حوسێنی خەلیقی، بناخە گشتییەكانی كۆمەڵناسی، چ 1، چاپخانەی ئاپێك، سوید، ل 258.
02. مارتین ڤان برونەسن، ئاغا و شێخ و دەوڵەت، كوردۆ لە ئەڵمانییەوە كردوویە بە كوردی، ب1، چ1، چاپەمەنی ڕۆژ، سوید، 1996، ل134.
03. هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل 133-134.
04. د. سادقی شەرەفكەندی، كورتە مێژووی بزوتنەوە نەتەوایەتییەكانی كورد، وەرگێڕانی تەها مەتیفی، چ1، چاپخانەی ئاپێك، سوید، 1995، ل 18-19.
05. سیامند ز. عوسمان، ملاحظات تاریخیە حول نشاە الحركە القومیە الكردیە، دراسات كردیە، مجلە فصلیە تصدر عن مركز الابحاث فی الممعهد الكردی ـ باریس، العدد1، السنە 1984، ل 22.
06. جلیلی جلیل، من تاریخ الامارات فی الامبراطوریە العپمانیە فی النصف الاول من القرن التاسع عشر، ترجمە د. محمد عبدو النجاری، الطبعە الاولی، الاهالی للطباعە و النشر و التوزیع، دمشق، 1987، ل 18.
07. مینۆرسكی، الاكراد ملاحظات و انطباعات، ترجمە د. مارف خەزنەدار، ل35.
08. شامیلۆف، حول مسالە الاقطاع بین الكرد، ترجمە د. كمال مظهر، بغداد، 1977، ل63.
09. تۆما بوا، مع الاكراد، ترجمە ئاواز زنگنە، 1975، ل 40.
10. سەرچاوەی ژمارە 6، ل 34.
11. سەرچاوەی ژمارە 6، ل 42.
12. سەرچاوەی ژمارە 6، ل 75. 
13. سەرچاوەی ژمارە 6، ل 76.
14. شەرەفخانی بدلیسی، شەرەفنامە، هەژار كردوویە بە كوردی، چ2، تاران، 1981، ل 132.
15. محمد امین زكی، خلاصە تاریخ الكرد و كردستان من اقدم العصور التاریخیە حتی الان، ترجمە محمد علی عونی، الجز‌و الاول، الطبعە الثانیە، بغداد، 1961، ل 276
16. هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل277.
17. صالح محمد امین، كورد و عەجەم، مێژووی سیاسی كوردەكانی ئێران، چ1، 1992، ل157.
18. جلال الطالبانی، كردستان و الحركە القومیە الكردیە، دار الطلیعە للطباعە و النشر، بیروت، 1971، ل79-80.


وتاری زیاتر

زۆرترین بینراو
© 2024 Awene Online, Inc. All Rights Reserved.
×