سەردەمی زێڕینی گەلی کورد

دوکتۆر حوسێن موحەممەد عەزیز
  2022-03-12     692

ئاشکرایە، لە دوای یەکەمین جەنگی جیهانەوە، دەوڵەتە زلهێزە براوەکانی جەنگ، لە پیلانێکی بەرنامە بۆ داڕێژراودا، باشووری (کوردستان)یان، بە (عێراق)ی عەرەبییەوە لکاند. لە ماوەی ئەو (33) ساڵەدا (1925-1958)، دانیان بە هێندێ لە مافە سەرەتاییەکانی گەلی کورددا نا، بەڵام بایی هێندە نەبوو، گوزارە لە ئاماج و مافە ڕەوا ستراتیژییە نەتەوەیی و رامیارییەکانی گەلی کورد بکا.

گەر کەمێ لە مێژووی ئەم (64) ساڵەی نێوان (1958-2022)ی باشووری (کوردستان)یش وردبینەوە، بە سەر چەن قۆناغێکی مێژووییدا دابەشیکەین و بە کورتی، لێی بدوێین، بە چاوێکی بێلایەنانە و بە ویژدانانە هەڵیسەنگێنین، ئەوا زۆر شتمان بۆ ڕووندەبێتەوە.

قۆناغی یەکەم (1958-1961)

لە ئەم قۆناغەدا، لە چاو قۆناغی نێوان ساڵانی (1925-1958)، هێندێ گۆڕانکاریی گرنگ، لە ڕەوشی نەتەوەیی و ڕامیاریی (کوردستان)دا ڕوویداوە. چونکە دوای کۆدەتاکەی ڕۆژی (14. 7. 1958)، دەسەڵاتدارانی دەوڵەتی (عێراق)، بە شێوەیەکی فەرمی، دانیان بە هێندێ لە مافە ڕەواکانی گەلی کورددا ناوە. بۆ نموونە:

لە دەستووردا نووسیویانە: کورد و عەرەب لە کۆماری (عێراق)دا هاوبەشن.

مۆڵەتی کارکردنی فەرمییان، بە (پارتی دێمۆکراتی کوردستان) داوە.

ڕێیان بە سەرۆکی (پارتیی) و گەلی کورد (مەلامستەفا) داوە، بۆ زێد و نیشتمانەکەی خۆی بگەڕێتەوە.

گەلێ ڕۆژنامە و گۆڤار، بە زمانی کوردیی دەرچوو.

بەڵام بە داخەوە، زۆری نەخایاند، ئەم قۆناغەش پێچرایەوە.

قۆناغی دووەم (1961-1963(

لە ئەنجامی ئەو ناکۆکیی و جیاوازییانەی، لە دید و بۆچوونی، نێوان دەسەڵاتدارانی دەوڵەتی (عێراق) و سەرکردایەتی (پارتیی)دا ڕوویاندا، ڕۆژی (11. 9. 1961)، شۆڕشێکی چەکداریی نەتەوەیی بەرفراوانی جەماوەریی، بە سەرکردایەتی (پارتی) و ڕابەرایەتی (بارزانی)، لە باشووری وڵات دەسیپێکرد. تا کۆبوونەوەکەی ساڵی (1964)ی (ماوەت)یش کرا، گەلی کورد یەکڕیز و یەک ماڵ بوو.

قۆناغی سێیەم (1963-1964)

لە ئەم قۆناغە ناسکەدا، ناکۆکییەکان لە دید و بۆچوونی، هێندێ لە ئەندامانی پەلیتبیرۆی (پارتیی) و سەرۆکەکەی (بارزانی)دا روویدا. پاشان ناکۆکییەکان قووڵبوونەوە، تا لە ئەنجامدا، دووبەرەکیی لەنێو ڕیزەکانی پارت و شۆرشەکەدا دەسیپێکرد. ئەمەش بۆ یەکەمین جار بوو، لە میژووی ئەو چەن ساڵەدا، خوێنی براکان بە دەسی یەکدی بڕژێ!

قۆناغی چوارەم (1966-1970)

لە ئەم قۆناغەدا، ئەوەی هەموو کوردپەروەرێکی دڵسۆز لێی دەترسا، ڕوویدا. بە پیلانێکی بەرنامە بۆ داڕێژراوی هەردوو دەوڵەتی داگیرکەری (ئێران) و (عێراق)، جەنگێکی پۆخڵی خۆبەخۆی کورد، بە خراپترین شێوە دەسیپێکرد. شۆڕشەکەش، نێوەڕۆکە نەتەوەیی و نیشتمانییەکەی خۆی لەدەسدا. لەبری یەک پارتی پێشڕەو و یەکگرتوو، دوو باڵی (مەلایی) و (جەلالیی) درووستبوو، هەر لایەکیشیان، بە پشتێوانی هەردوو دەوڵەتی داگیرکەری (ئێران) و (عێراق)، جەنگێکی چەپەڵی کوردکوژییان، لە شار و شاخ دەسپێکرد، کوردێکی زۆر لە هەردوولا کوژران.

قۆناغی پێنجەم (1970-1975)

لە ئەنجامی ئەو خەباتە سەختەی، هێزەکانی پێشمەرگە و (پارتی) بە سەرۆکایەتی (بارزانی) کردیان، پارتی (بەعس)یش، پێویستی بە پشوویەک هەبوو، تا بە تەواویی، دینگە سەرەکییەکانی دەسەڵاتی خۆی، لە (عێراق)دا بچەسپێنێ و خۆی قایمکا، هەردوو سەرکردایەتی (پارتی) و (بەعس)، دەسیان بە گفتوگۆ کرد و لە ئەنجامیشدا، ڕۆژی (11. 3. 1970)، ڕێککەوتننامەیەکی مێژوویی، لە نێوان هەردوو سەرکردایەتیدا مۆرکرا. ئەم ڕێککەوتننامەیەش، ماوەی (4) ساڵی خایاند، بەڵام سەرکردەکانی (بەعس)، لە زۆر شت پەشیمانبوونەوە و لە کۆتاییشدا، ، ڕۆژی (11. 3. 1974)، جارێکی دیکە جەنگ لە (کوردستان) دەسیپێکردەوە.

پێم وایە، ماوەی ئەو (4) ساڵی ڕێککەوتنە، (سەردەمی زێرین)ی گەلی باشووری (کوردستان) بوو. چونکە:

- بۆ یەکەمین جار بوو لە مێژوودا، دەسەڵاتدارانی دەوڵەتی (عێراق)، بە شێوەیەکی فەرمیی، دانیان بە هێندێ مافی سەرەتایی نەتەوەیی، ڕامیاریی و یاسایی گەلی کورددا نا، کە خۆی لە (ئۆتۆنۆمی)دا دەبینی. ئەم دانپێانانەش تا ئێستە، وەک بەڵگەنامەیەکی مێژوویی وایە.

 -دەسەڵاتێکی کوردیی سەربەخۆی ئۆتۆنۆمی، جگە لە پارێزگەی (کەرکووک)، لە سنووری هەموو پارێزگە و شارۆچکەکانی دیکەی باشووری (کوردستان) دامەزرا.

- ئاوێکی بە ئاگری جەنگی چەپەڵی نێوخۆدا کرد و ڕیزەکانی گەلێ کوردی یەکخستەوە.

- (كوردستان) لە ڕووەکانی ئابووریی و بازرگانییەوە بوژایەوە.

- لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە، کۆمەڵانی خەڵک، زۆر تەبا و ڕێک بوون، هەژاریی و نەداریی، بێکاریی و داماویی نەبوو.

- زمان و وێژەی کوردیی، پێشکەوتنێکی باشی بە خۆیەوە بینى.

 -کۆڕی زانیاریی کورد دامەزرا و باشترین کادیری ئەکادێمیی، لە بوارەکانی زمان، وێژە و کەلتووردا کاریان تێدا دەکرد.

- یەکێتیی نووسەرانی کورد دامەزرا.

- یەکێتیی هونەرمەدان و کۆمەڵەی هونەر و وێژە دامەزرا.

- بزووتنەوەیەکی ڕۆشنبیریی فراوان، لەنێو ڕیزەکانی گەلی کورددا نەشونمایکرد.

قۆناغی شەشەم (1991-2022)

هەرچەندە لە ئەم قۆناغەدا، ڕۆڵەکانی گەلەکەمان، دژی زۆرداریی و ستەمی داگیرکەر ڕاپەڕین، گەلەکەمان دەسکەوتێکی نەتەوەیی و ڕامیاریی گەورەتری بەدەسهێنا، مافی فیدراڵمان لە چوارچێوەی (عێراق) و لە دەستووردا بۆ سەلمێنرا. پەرلەمان و دەسەڵاتێکی فیدراڵ دامەزرا. بەڵام جگە لە ئەوەی، هەر دوای (3) ساڵ فەرمانڕەوایی و دەسەڵاتی هەرێمی فیدراڵ، جەنگێکیی قێزەونی نێوخۆ، لە نیوان هێزەکانی (پارتی) و (یەکێتی)دا دووبارەبووەوە، لە هەموو ڕوویەکیشەوە، زۆر لە (سەردەمی زێڕین)ی باشووری (کوردستان) خراپتربوو. چونکه:  

- لە سەردەمی نوێدا، گەلی کورد یەک ڕابەری مێژوویی نەتەوەیی نەبووە و تا ئێستەش هەر نییەتی.

 –یەک پارتی پێشڕەو و نیشتمانپەروەری نەبووە و نییە، بەڵکوو چەندین پارتی گەورە و گچکە، دەسەڵاتدار و بێدەسەڵات، ئاینیی و سیکیۆلار پەیدابوون. هەر پارتێکیش لە ئەو پارتانە، بە دەوڵەتێکی داگیرکەری (کوردستان)ەوە گرێدراون.

- بەرنامەیەکی یەکگرتووی نێشتمانیی، پارت و لایەنەکان کۆناکاتەوە، بەڵکوو بەرژەوندیی باڵای نەتەوەیی، بە قوربانی بەرژەوەندیی تەسکی پارتایەتیی و بنەماڵە کراوە.

- سەرکردەی پارتەکان دەوڵەمەند و ڕۆڵەکانی گەلیش، بە هەژاریی و کولەمەرگیی دەژین.

 –ڕەوشی ئابووریی هەرێم زۆر خراپە، هەژاریی و بێکارییەکی زۆر، لەنێو ڕیزەکانی گەلدا بڵاووبووەتەوە. تەنانەت وای لە کۆمەڵانی خەڵک بە گشتیی و لاوەکانمان بە تایبەتی کردووە، ڕێز لە دەسکەوتەکانی شۆڕش و قوربانییەکانی گەلەکەمان نەگرن، سەری خۆیان هەڵگرن و ڕوو لە ژیانی ئاوارەیی بکەن.

 –زمان بە تایبەتیی و وێژەی کوردیی بە گشتیی، لە قەیرانێکی زۆر خراپدا دەژین. تەنانەت ڕۆژبەڕۆژیش، زمانەکەمان بەرەو دواوە دەگەڕێتەوە و خراپتردەبێ.

- خەڵکێکی بیانیی گومانلێکراوی زۆر، بە ناوی کارکردن و لێقەوماوییەوە، لە هەموو نێوچەکانی باشووری (کوردستان) بڵاوبوونەتەوە و دەژین.

- (کوردستان) بە ئاشکرا، بووە بە جێی تەراتێنی دەزگە سیخوڕییەکانی دەوڵەتە داگیرکەرەکان بە تایبەتی، هێندێ دەوڵەتی دیکەی نێوچەکە و جیهان بە گشتیى.

- هیچ کاتێ، هێندە عەرەبی سووننە و کۆنە بەعسی، بە بڕوبیانووی جیاجیاوە، پەنایان بۆ (کوردستان) نەهێناوە. ئەوڕۆ نزیکەی (1 – 1.5) میلیۆن عەرەب، لە نێوچە جیاوازەکانی باشووری (کوردستان) دەژین، وەک کوردێکێ خەڵکی وڵاتەکە، هەموو مافێکی کڕێن و فرۆشتنیان هەیە. ئەمەش ڕەنگە دوا قۆناغی بەعەرەبکردنی (کوردستان) بێ!

- هاونیشتمانیانی کورد، لە ژیان و گیانی خۆیان دڵنیانین. چونکە گەلێ ڕووداوی دڵتەزێن و ناخۆش ڕوودەدەن. دەسەڵاتی کوردییش، جگە لە ئەوەی خۆیان خەڵک دەچەوسێننەوە و سزایاندەدەن، لە ئەو ئاستەدا بەرزەشدا نییە، ژیان و گیانی خەڵک بپارێزێ.

 –یەکێتییەکی ئابڕوومەندانەی کوردپەروەرانە نییە، بەڵکوو ڕیزەکانی گەل لە یەکدی دابڕاون، ڕۆڵەکانی گەلەکەمان، بەسەر هەردوو باڵی (جەلالیی) و (مەلایی)دا دابەشبوون، بە شێوەیە، هەموو کاتێ مەترسیی، نوێبوونەوەی جەنگی نێوخۆ و دابەشکردنی هەرێمی (کوردستان) هەیە. بۆیە دوژمنانی سەرەکیی کوردیان بیرچووەتەوە و هەمیشە هەوڵدەدەن، لەگەڵ دەوڵەتە داگیرکەرەکانی (کوردستان)دا ڕیکبکەون و پشتی یەکدی بشکێنن.

وتاری زیاتر

زۆرترین بینراو
© 2024 Awene Online, Inc. All Rights Reserved.
×